Börn læra á ólíkan hátt og á mismunandi hraða. Þessi varða minnir okkur á að stilla væntingum kennslu og stuðningi í takt við þroskastig barnsins fremur en aldur þess eða hæfniviðmið árgangs. Þegar kennsla og stuðningur byggja á skilningi á þroska barnsins eykst hæfni þess til að takast á við áskoranir, læra af reynslu og þróa eigin styrkleika. Þannig verður skólinn staður þar sem hvert barn fær að vaxa á eigin forsendum. Hér tengjum við þroskastig og kennslufræði við væntingar sem við höfum gagnvart börnum. Endurskoðum hvort væntingar séu í samræmi við þroska og færni barna.

Börn dafna best í umhverfi þar sem þau upplifa fyrirsjáanleika, stöðugleika í daglegum venjum. Þegar umhverfið er vel skipulagt og byggt á traustum samskiptum, róast taugakerfi barna og þau verða móttækilegri fyrir námi og félagslegum tengslum. Í þessari vörðu erum við að einbeita okkur að því að rýna í umhverfið okkar út frá daglegum venjum og skipulagi sem er til staðar og meta þörf á endurskoðun og breytingum. Við skoðum hvernig fyrirsjáanleiki birtist t.d. í dagsskipulagi barna, að umhverfið gefi til kynna hvernig skipt er á milli verkefna og farið er á milli svæða, svo öllum sé það ljóst. Við tryggjum að það sé stöðuleiki í framkomu okkar við öll börn í öllum aðstæðum.

Hlý og umhyggjusöm tengsl eru kjarni tilfinningalegrar velferðar. Þegar börn upplifa hlýju, virðingu og umhyggju frá fullorðnum, styrkist sjálfsmynd þeirra og trú á eigin getu. Þessi varða undirstrikar hvernig við getum eflt seiglu bæði hjá börnum og starfsfólki. Hér hugum við að því hvað starfsfólk þarf á að halda til að finna fyrir tilfinningalegu öryggi. Við hugum einnig að því hvernig öll börn upplifa tengsl, hlýju, samkennd og samstillingu í daglega skóla- og frístundastarfi þrátt fyrir áskoranir sem þau finna fyrir í sínu lífi.

Samskipti eru grunnur alls félagslegs náms. Þessi varða minnir okkur á að öll samskipti fela í sér tjáningu, bæði með orðum, raddblæ, svipbrigðum, líkamstjáningu og viðbrögðum. Með því að fínstilla okkur inn á barn og hvort annað, hlusta af einlægni, sýna virka nærveru og leyfa barni að tjá sig á eigin hátt, byggjum við traust og skilning. Markvisst er unnið að sameiginlegu tungumáli okkar um tilfinningar og samskipti. Hér endurskoðum við skilaboðin sem við erum að senda í skóla- og frístundasamfélaginu, meðvitað og ómeðvitað, fínstillum okkur inn á tjáningu barna til að samskiptin verði opin, virðingarfull og hlý. Með því sköpum við menningu þar sem börn og fullorðnir læra að tala saman, hlusta og finna lausnir í sameiningu.

Öll hegðun segir okkur eitthvað um líðan og innri upplifun barns. Þegar við horfum á hegðun sem tjáningu frekar en „vandamál“ opnast rými til að skilja betur hverju barnið er að miðla. Hegðun getur endurspeglað gleði jafnt og þreytu, kvíða, óöryggi, þörf fyrir að tilheyra og/eða þörf fyrir tengsl. Þessi varða kennir okkur hvernig kenning tengsla- og taugafræði geta aðstoðað okkur til þess að lesa í hegðun. Í þessari vörðu skoðum við hvernig gildi og reglur móta starfshætti og verklag sem gefur öllum börnum tækifæri til að blómstra, sama hvaða lífsreynslu þau búa yfir, í takt við tengsla- og taugafræði.

Breytingar, umskipti og tímamót geta verið krefjandi fyrir börn, hvort sem um er að ræða nýtt skólaár, breytingar í heimilisaðstæðum eða dagleg verkefni. Þessi varða minnir okkur á að við þurfum að undirbúa börn fyrir breytingar og fylgja þeim í gegnum þær með fyrirsjáanleika, stöðugleika og daglegum venjum. Breytingar innan dags eru unnar meðvitað og börnum gefið tækifæri til að spyrja, tjá sig og fá tíma til aðlögunar, þá eykst öryggi og traust til fullorðinna og umhverfisins. Hér er unnið við að endurskoða og fínstilla daglegar venjur, skil og breytingar sem eiga sér stað yfir daginn, sama hversu litlar eða stórar þær eru. Breytingar eru undirbúnar, ferlið í umskiptum á milli verkefna kortlagt og tími gefin til að ná áttum og tengja sig inn í ný verkefni.

Heillaspor leggja ríka áherslu á vellíðan og tengslamyndun um leið og stutt er við þroska og tilfinningalegt öryggi í skóla- og frístundastarfi. Nálgunin byggir á sterkum fræðilegum grunni m.a. á tengslakenningu Bowlby (1969) og Ainsworth (1979) þar sem örugg tengsl í æsku eru talin grunnur að heilbrigðum þroska. Mikilvægi jákvæðra tengsla sem undirstöðu árangursríks náms og farsældar sem byggir á hugmyndum Vygotsky (1934/1986).​​ Hugmyndir Maslow (1970) um að forsendur náms byggi á að mæta grunnþörfum barna um tengsl og að tilheyra. Bronfenbrenner (1979) undirstrikar mikilvægi þess að horfa á barnið í samhengi við umhverfi sitt, þar sem skólinn gegnir lykilhlutverki.

Heillaspora vinnuferlar styður fullorna í því að efla seiglu og vellíðan barna, sérstaklega þeirra sem hafa upplifað áföll eða búa við erfiða félags-, efnahags- og menningarlega stöðu (Education Scotland, 2018; McNicol & Reilly, 2018).

Rannsóknir benda til þess að fræðilegur grunnur Heillaspora hafi jákvæð áhrif á farsæld barna. Framfarir í námsárangri barna, sérstaklega varðandi læsi, stærðfræði og almenna virkni (Reynolds, MacKay & Kearney, 2009; McNicol & Reilly, 2018). Hattie (2009) hefur jafnframt sýnt fram á að örugg tengsl milli kennara og nemenda hafi ein mestu áhrif á námsárangur barna (áhrifastærð = 0,72, sem þýðir að tengslin hafa sterk og marktæk áhrif á námsárangur). Börn aðlagast betur í almennu skólaumhverfi og eru virkari þátttakendur í skólastarfinu. Brottvísunum fækkar og dregið hefur úr skólaforðun (Syrnyk, 2014; Reynolds o.fl., 2009). Jákvæðari samskipti, sterkari tengsl og tilfinningalegt öryggi innan skólasamfélagsins (Syrnyk, 2014; McNicol & Reilly, 2018).

Innleiðingarfræði (e. implementation Science) stuðla að árangursríkri innleiðingu og sjálfbærni nálgunarinnar með stöðugri eftirfylgni, starfsþróun og mati (Meyers, Durlak & Wandersman, 2012; McNicol & Reilly, 2018; Education Scotland, 2016). Langtímarannsóknir sýna að börnum sem mætt er út frá fræðilegum grunni Heillaspora upplifa minni kvíða, aukna seiglu og bætta heilsu (Syrnyk, 2014; McNicol & Reilly, 2018). Þessar niðurstöður sýna að fræðilegur grunnur Heillaspora styður við skóla-og frístundastarf í því að mæta áskorunum í íslensku skólasamfélagi, skapa inngildandi og styðjandi umhverfi fyrir öll börn svo þau fái tækifæri til að blómstra.

Leiðandi vörður Heillaspora eru nýttar til að kortleggja hvernig margbreytilegum þörfum barna er mætt í daglegu skóla- og frístundastarfi svo hægt sé að móta viðeigandi snemmtækan stuðning í takt við þörf á hverjum tíma. Starfsfólk fær tækifæri til að efla innsæi sitt og færni í að lesa í líðan barna og draga markvisst úr streitu í samskiptum. Þegar streitan hefur minnkað eru meiri líkur á því að fullorðnir og börn hafi aðgang að öllum svæðum heilans og geti lært nýja hluti. Sérfræðingar skólaþjónustu gegna mikilvægu hlutverki við innleiðingu Heillaspora þar sem byggt er á færni til að veita fræðslu, leiðsögn og samræmda leiðsögn inn í skólastarfið. Þetta eykur skýrleika á hlutverkum og ábyrgð innan kerfanna og dregur úr flöskuhálsum í þjónustu.

Markviss símenntun og aukin samvinna milli aðila innan skólasamfélagsins styður við fræðslu, leiðsögn og ígrundun í lærdómssamfélagi á milli sveitarfélaga um tengsla- og taugafræði. Slíkur vettvangur eflir fagfólk og þróar sameiginlega sýn á samræmda starfshætti sveitarfélaga í þágu barna. Leiðandi vörður Heillaspora mynda vegvísa út frá verklagsrömmum og matstviðmiðum sem skapa grundvöll fyrir gagnreynt og kerfisbundið umbótastarf.

Miðstöð menntunar og skólaþjónustu ber að fylgja menntastefnu stjórnvalda eftir með viðeigandi verkfærum og bjargráðum. Framtíðarsýnin er að menntakerfið geti tryggt öllum börnum og ungmennum jöfn tækifæri til að vaxa, læra og dafna í skapandi og styðjandi umhverfi.

Menntastefna Íslands til ársins 2030 segir að andleg, líkamleg og félagsleg vellíðan barna og ungmenna sé forsenda náms og þroska. Menntakerfið eigi að styðja börn og ungmenni í að efla sjálfstraust, sjálfsþekkingu og seiglu og að öll börn og ungmenni upplifi sig sem hluta af samfélagi, hafi rödd og áhrif.

Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna hefur lagalegt gildi á Íslandi (lög nr. 19/2013) og kveður á um skýra ábyrgð stjórnvalda við að tryggja öllum börnum réttindi sín í gegnum menntakerfið. ​ ​ Sáttmálinn felur í sér alþjóðlega viðurkenningu á að börn heimsins þarfnist sérstakrar verndar umfram hina fullorðnu. Hann staðfestir að börn eru sjálfstæðir einstaklingar með fullgild réttindi óháð réttindum fullorðinna. Öllum þeim sem koma að málefnum barna ber að gera það sem í þeirra valdi stendur til að framfylgja samningnum. Hér er átt við stjórnvöld, foreldra, starfsfólk skóla og öll þau sem vinna með börnum eða fyrir börn.​ Skólasamfélagið ber daglega ábyrgð á framkvæmd þessara réttinda og þarf því að huga að traustum tengslum og öryggi þar sem rödd barna er virt og hefur raunverulegt vægi.

Við mótun farsældarlaga nr. 86/2021 var horft til þess að tryggja börnum viðeigandi stuðning á réttum tíma til að draga úr stuðningsþörf til framtíðar. Farsældarlögin gera kröfu um innleiðingu á fyrirbyggjandi starfsháttum til að styðja betur við viðkvæma hópa í samfélaginu í takt við ábendingar í skýrslu OECD (2019). Innleiðing farsældarlaga hefur því kallað á krefjandi rýni á starfsháttum og verklagi starfsstétta þar sem horfst er í augu við viðhorf og kerfislægar hindranir. Íslensk skólalöggjöf, þar á meðal Leikskólalög (nr. 90/2008) og grunnskólalög (nr. 91/2008), sem lýsa m.a. starf grunnskóla, frístundarstarf og félagsmiðstöðvar (33. gr.) styðja við sömu markmið um áherslu á jafnræði, velferð, inngildingu og tengslamyndun. Lögin kveða skýrt á um skyldu sveitarfélaga til að tryggja öllum börnum námstækifæri við hæfi, óháð uppruna, getu eða aðstæðum í anda skóla án aðgreiningar. Í reglugerð um skólaþjónustu sveitarfélaga við leik- og grunnskóla og nemendaverndarráð í grunnskólum 444/2019 kemur fram að skólaþjónusta skuli beinast að því að efla skóla sem faglegar stofnanir sem geti leyst flest þau viðfangsefni sem upp koma í skólastarfi og veita starfsfólki skóla leiðbeiningar og aðstoð við störf sín eftir því sem við á. Heillaspor styðja við þessa þætti, stefnumörkun og lagaramma.

Samkvæmt innleiðingarfræðum Fixsen o.fl. (2005) eru ákveðnir lykilþættir nauðsynlegir til að tryggja árangursríka og sjálfbæra innleiðingu á nýjum starfsháttum. Þessir þættir fela meðal annars í sér skýra skilgreiningu á nálgun heillaspora með markviss námskeið, leiðsögn, reglulegt mat á frammistöðu og notkun gagna til að stýra ákvarðanatöku. Þegar þessir þættir vinna saman innan stuðningskerfa verður innleiðingin bæði árangursrík og aðlöguð að aðstæðum hvers skólasamfélags. Með þýðingu og staðfæringu á aðferðum Heillaspora er markviss innleiðingarfræði nýtt til að koma á og leiða virkt og þétt samstarf við allar þær starfseiningar sem taka þátt.

Til að fylgjast með framgangi á innleiðingu Heillaspora er unnið með mælikvarða og matsaðferðir sem byggja á rannsóknarramma sem þróaður hefur verið með íslenskar aðstæður í huga. Nýtt eru fjölbreytt og samþætt gögn, þar á meðal:

• Niðurstöður úr Skólapúlsinum og Íslensku æskulýðsrannsókninni.

• Spurningaskjal fyrir starfsfólk skóla- og frístundastarfs þar sem spurt er um vellíðan, vinnubrögð og viðhorf.

• Viðtal við stjórnendur starfseiningar um viðbúnar þætti í innleiðingu.

• Úrvinnsla úr rýnihópum með börnum og foreldrum til að fá fram þeirra sýn og rödd á veruleika starfseiningar.

• Atvikaskráningar starfseininga í tengslum við tilfinningalegt ójafnvægi/vanlíðan barna.

• Tölfræði yfir skólasókn barna og mætingar starfsfólks sem endurspegla vellíðan og tengsl.

• Skráningar á breytingum sem eiga sér stað innan starfseininga til að meta áhrif þeirra.

• Kortlagning á úrræðum út frá þrepaskiptu verklagi og tengslamiðuðum starfsháttum í skóla- og frístundastarfi og í skólaþjónustu.

• Kortlagning á eðli og starfsháttum skólaþjónustu sveitarfélags.

• Reglulegar mælingar og endurgjöf á innleiðingarferil Heillaspora frá starfsfólki í skóla- og frístundastarfi sem tekur þátt í innleiðingu.

Mælikvarðarnir eru í samræmi við markmið og áherslur farsældarlaga, skólalöggjöf, menntastefnu til ársins 2030 um framúrskarandi menntun alla ævi. Með því að nýta fyrr greinda mælikvarða í gagnaöflun er lagður grunnur að þróun og áhrifum Heillaspora í rauntíma svo hægt sé að aðlaga og móta nýja starfshætti í þágu farsældar barna.

Skref 1: Innleiðing á Heillasporum veturinn 24/25

Innleiðing Heillaspora hófst í janúar 2024 í fyrsta skólanum sem var Stapaskóli í Reykjanesbæ. Samstarf milli Miðstöð menntunar og skólaþjónustu og Sambandi íslenskra sveitarfélaga mótaði val þátttakendaskólanna fyrir haust 2024.

Skref 2: Fyrsti veturinn í innleiðingu Heillaspora

Í ágúst 2024 var innleiðingin stækkuð og hófst formlega í 13 starfseiningum sem sinna skóla- og frístundastarfi innan Reykjavík, Múlaþing og Vesturbyggð. Þar tóku sex leikskólar, tveir samreknir leik-og grunnskólar, 4 grunnskólar og tvö félags- og frístundarheimili þátt, sem öll hafa gegnt mikilvægu hlutverki í að móta íslenska útfærslu Heillaspora og leggja grunn að áframhaldandi þróun verkefnisins. Fyrsti veturinn í innleiðingu Heillaspora (2024–2025) var að mestu helgaður því að styðja starfseiningar beint í þeirra vinnu. Markmiðið var að aðlaga aðferðafræðina og efnið að íslenskum aðstæðum og tryggja að nálgunin yrði bæði raunhæf og gagnleg í daglegu skóla- og frístundastarfi. Það hefur reynst dýrmætt að læra af starfseiningunum sjálfum, reynsla þeirra hefur veitt teyminu mikilvæga innsýn í hvað hentar vel og hvað þarf að þróa frekar. Þannig hefur verið lagður traustur grunnur að íslenskri útfærslu Heillaspora, sem byggir á samstarfi, ígrundun og sameiginlegri sýn á öryggi og tengsl í skóla- og frístundastarfi. Árangurinn hefur skilað sér best í þeim þátttöku starfseiningum sem:

• Hafa sýnt virka þátttöku: Starfseiningarnar hafa veitt innleiðingunni ríkan tíma og rými innan skólaársins.

• Eru með skuldbundið starfsfólk: Mikill áhugi, samheldni og skuldbinding hafa einkennt þátttöku starfsfólks.

• Eiga leiðandi stjórnendur: Stjórnendur hafa verið fyrirmyndir í eigin vinnubrögðum og endurspeglað gildi Heillaspora í samskiptum, leiðsögn og daglegu starfi.

Skref 3: Framhald innleiðingar, samstarf og starfsþróun skólaárið (2025/2026)

Þar sem nú hefur skapast dýrmæt reynsla af innleiðingu Heillaspora í starfseiningunum sjálfum vinnum við í nánu samstarfi við sveitarfélögin sem bera ábyrgð á þeim starfseiningum þar sem innleiðing hefur hafist. Markmiðið er að sveitarfélögin taki smám saman við ábyrgð á innleiðingarferlinu, með áframhaldandi faglegum stuðningi frá Miðstöð menntunar og skólaþjónustu og samstarfsaðilum. Til að styðja þetta ferli hefur verið þróað starfsþróunarferli fyrir skólaþjónustur sem nær yfir allt skólaárið.

Öll þau sveitarfélög sem höfðu lýst áhuga á að innleiða Heillaspor fengu boð um að taka þátt í starfsþróun fyrir skólaþjónustur, með það að markmiði að geta innleitt Heillaspor sjálf innan síns skóla- og frístundastarfs. Sveitarfélögin gátu sótt um styrk hjá Mennta- og barnamálaráðuneytinu, sem veittur var í þágu farsældar barna og er hluti af aðgerðaáætlun stjórnvalda gegn ofbeldi meðal barna og gegn börnum þar sem Heillaspora nálgun styður við fyrirbyggjandi vinnubrögð á fyrsta þjónustustig farsældarlaganna, leiðin til þess að styðja við áfallamiðaða nálgun innan skóla -og frístundastarfi.

Á grundvelli þessara styrkja hafa nú 12 sveitafélög gengið til samstarfs við Miðstöð menntunar og skólaþjónustu. Samstarfið miðar að því að styrkja starfsþróun skólaþjónusta innan sveitarfélaganna og styðja þau í því að taka fyrstu skrefin í átt að því að taka yfir innleiðingarferlið á starfseiningum innan sinna svæða. Þetta samstarf er jafnframt vettvangur þar sem sveitarfélög vinna saman og styðja hvort annað, deila reynslu, spegla áskoranir og læra í gegnum ígrundun og sameiginlega starfsþróun. 
Með þessum hætti verður til lifandi og lærdómsríkt samfélag fagfólks sem þróar verkefnið áfram í sameiningu. Þannig byggjum við upp víðtækt og öflugt net sveitarfélaga sem styðja hvert annað í því að skapa tengslamikið, inngildandi og öryggismiðað skóla- og frístundastarf í anda Heillaspora.

Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological study of the strange situation. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Æskulýðsrannsókn (2022).

Bomber,L. (2007). Inside I´m hurting. Practical strategies forsupporting children with attachment difficulties in schools. Exeter: Worth publishing ltd.

Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment. New York: Basic Books.

Bronfenbrenner, U., & Evans, G. (2000). Developmental science in the 21st century: Emerging questions, theoretical models, research designs and empirical findings. Social Development, 9(1), 115-125.

Education Scotland. (2016). Applying nurture as a whole school approach: a framework to support the self-evaluation of nurturing approaches in schools and early learning childcare (ELC) settings. https://education.gov.scot/improvement/documents/inc55applyingnurturingapproaches120617.pdf

Education Scotland. (2018). Nurture, Adverse Childhood Experiences and Trauma informed practice: Making the links between these approaches.

Evrópumiðstöðvarinnar (2017). MENNTUN FYRIR ALLA Á ÍSLANDI Úttekt á framkvæmd stefnu um menntun án aðgreiningar á Íslandi Tekin frá: Education for All in Iceland – External Audit of the Icelandic System for Inclusive Education

Fixsen, D. L., Naoom, S. F., Blasé, K. A., Friedman, R. M., & Wallace, F. (2005). Implementation Research: A Synthesis of the Literature. Tampa, FL: University of South Florida, Louis de la Parte Florida Mental Health Institute, The National Implementation Research Network.

Hattie, J. (2009). The black box of tertiary assessment: An impending revolution. Tertiary assessment & higher education student outcomes: Policy, practice & research, 259, 275.

Hrund Logadóttir (2021). Stoðþjónusta við nemendur í grunnskólum Reykjavíkurborgar; Úttekt gerð fyrir skóla- og frístundasvið Reykjavíkurborgar á skipulagi og framkvæmd stoðþjónustu í 9 grunnskólum Reykjavíkurborgar skólaárið 2019-2020. Tekið frá: Microsoft Word - StoTHthjonusta i grunnskolum _ Lokaskyrsla_vidbaetur_2.docx

Íslenska æskulýðsrannsóknin (2022) Landsskýrsla. Farsældarvísar grunnskóla. Háskóla Íslands.

McNicol, S. & Reilly, S. (2018). Applying nurture as a whole school approach. Educational & Child Psychology, 35 (3), 44-63.

Meyers, D. C., Durlak, J. A., & Wandersman, A. (2012). The quality implementation framework: a synthesis of critical steps in the implementation process. American journal of community psychology, 50(3-4), 462-480. https://doi.org/10.1007/s10464-012-9522-x

Maslow, A. H. (1970). Motivation and Personality (2nd ed.). New York: Harper & Row.

OECD (2024), OECD Economic Outlook, Volume 2024 Issue 2, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/d8814e8b-en.

Perry, B. D. (2006). The boy who was raised as a dog: And other stories from a child psychiatrist’s notebook. New York: Basic Books.

Reynolds, S., MacKay, T., & Kearney, M. (2009). Nurture groups: A large-scale, controlled study of effects on development and academic attainment. British Journal of Special Education, 36(4), 204–212.

Siegel, D. J. (1999). The developing mind: Toward a neurobiology of interpersonal experience. New York: Guilford Press.

Sigþórsson, R. & Svanbjörnsdóttir, M. Et.al. (2022). Skólaþjónusta sveitarfélaga í nútíð og framtíð: Viðfangsefni, starfshættir og skipulag. Tekið frá: Skólaþjónusta sveitarfélaga í nútíð og framtíð: Viðfangsefni, starfshættir og skipulag – Skólaþræðir

Syrnyk, C. (2014). Capturing the Nurture approach: experiences of young pupils with SEBD. Emotional and behavioural difficulties, 19(2), 154-175.

Þorsteinsson, R. og Kristjánsson, Þ. (2024). Sveigjanleg nýting fjármuna í grunnskólastarfi. Samtal við sveitarfélög 2023. Mennta- og barnamálaráðuneytið. Tekið frá: sveigjanleg-nyting-fjarmuna-i-grunnskolastarfi-0724.pdf

Vygotsky, LS. (1896/1934). Thought and language. Kozulin, A., translator. Cambridge, The MIT Press. http://s-f-walker.org.uk/pubsebooks/pdfs/Vygotsky_Thought_and_Language.pdf