Reglugerð um sjálfbæra landnýtingu.

VIÐAUKI I

Við mat á ástandi lands er horft til eftirfarandi mælivísa sem gefa til kynna ástand lands og þróun þess.

VIÐAUKI II

Leiðbeiningar um nýtingu lands til beitar og mat á ástandi beitarlands.

Leiðbeiningar um úrræði til að ná markmiðum sjálfbærrar landnýtingar.

Þar sem mat á sjálfbærni landnýtingar leiðir í ljós að ástand lands og/eða landnýting uppfyllir ekki sett ástandsviðmið þarf að vinna landbótaáætlun í samræmi við 12. gr. reglugerðar þessarar. Helstu úrræði sem koma til greina sem liður í aðgerðaáætlun landbótaáætlunar eru:

1. Breytt afmörkun beitarlands, sem felur í sér friðun á landi sem er í mjög slæmu ástandi, sbr. 6. gr. Innleiða má svokallaða „sýndarfriðun“ sem felst í að skilgreina svæði utan beitarlands sem búfé sækir ekki inn á að jafnaði og þar sem komið er í veg fyrir að það búfé sem þar finnst komist þangað aftur.

2. Hætt verði að flytja eða beina búfé inn á svæði sem eru í mjög slæmu ástandi.

3. Stytting beitartíma og/eða breytt beitartímabil.

4. Beit tryggð á öðru landi í góðu ástandi.

5. Fækkun búfjár.

6. Landbætur, sem geta t.d. falist í uppgræðslu lands.

7. Á lögbýlum þar sem búfjárbeit kemur í veg fyrir eðlilega framkvæmd uppgræðslu eða veldur of miklu álagi á beitiland er ráðherra heimilt að ákveða lægra ásetningshlutfall að fenginni umsögn Lands og skógar samkvæmt 39. gr. laga nr. 99/1993.

Innihald landbótaáætlana fyrir beitilönd.

Auk þeirra atriða sem tilgreind eru í 12. gr. reglugerðar þessara ætti í landbótaáætlun fyrir beitarlönd auk þess eftirfarandi að koma fram:

1. Mat á beitarálagi, fyrirhugaður fjöldi og tegundir búfjár, lengd beitartíma, fyrirkomulag upprekstrar og smölunar og eftir atvikum áætlun um landbætur, s.s. uppgræðslu.

2. Áætlun um landbætur með t.d. uppgræðslu ætti að miða að því að stöðva hnignun lands og stækka nýtanlegt beitiland svo markmið um sjálfbæra landnýtingu náist.

3. Tilgreina skal hvernig farið skuli með búfé sem finnst á friðuðum svæðum.

4. Mat á árangri af fyrri aðgerðum.

5. Jafnframt skal skilgreina og afmarka á loftmynd beitarsvæði, friðuð svæði, uppgræðslusvæði, örnefni og annað er hefur áhrif á framkvæmd áætlunarinnar.

Vöktun á ástandi beitilands.

Ástand og breytingar á ástandi beitilands þar sem landbótaáætlun er í gildi, eru metnar á að minnsta kosti 5 ára fresti. Við vöktunina er lagt mat á breytingar á ástandi og hvort aðgerðir skila fullnægjandi árangri miðað við markmið landbótaáætlunar.

VIÐAUKI III

Leiðbeiningar og viðmið um sjálfbæra landnýtingu við akuryrkju.

Sjálfbær nýting lands í akuryrkju byggir á meginatriðum jarðvegsverndar til að vernda gæði jarðvegsins, með því að huga að eðlisrænum, efnafræði-, líffræði- og vistfræðilegum þáttum í hnignun hans.

Eðlisrænir þættir tengjast m.a.: uppbyggingu jarðvegs og samkornun hans, jarðvegsrofi, þjöppun, lokun og jarðvegseyðingu.

Efnafræðilegir þættir í hnignun jarðvegs tengjast m.a.: súrnun, söltun, tapi næringarefna, getu til efnahvarfa (katjónaskipti), efnafræðilegu ójafnvægi, útskolun eða mengun.

Líffræðilegir þættir í hnignun jarðvegs tengjast m.a.: tapi líffræðilegrar fjölbreytni, sjúkdómsvöldum í jarðvegi, tapi á lífrænu efni í jarðvegi, losun gróðurhúsalofttegunda og tapi á geymslurýmd kolefnis í jarðvegi.

Vistfræðilegir þættir í hnignun jarðvegs tengjast m.a.: röskun í hringrás næringarefna, röskun í hringrás vatnsbúskapar, hnignun í framleiðni, tapi næringarefna og kolefnis, tapi í nýtni aðfanga og hindruðu niðurbroti mengunarefna í jarðvegi.

Leiðbeiningar um aðgerðir í akuryrkju til að stuðla að sjálfbærri nýtingu lands.

Aðgerðir í akuryrkju sem stuðla að sjálfbærri nýtingu lands, felast í að auka eða viðhalda lífrænu efni í jarðvegi, styrkja byggingu jarðvegs, draga úr hættu á jarðvegsrofi með vatni og/eða vindi, og draga úr neikvæðum umhverfisáhrifum akuryrkju.

Margvíslegar leiðir má nýta til þessa, sumar þeirra geta stuðlað að margvíslegum ávinningi en aðrar ná árangri á afmörkuðu sviði. Helstu leiðir snúa að hringrás lífrænna efna, vörnum gegn rofi, skipulagi ræktunar og jarðvinnslu. Meta þarf reglulega umhverfisaðstæður á hverjum stað, samspil við ræktun og ástand vistkerfa til að velja bestu leiðir í átt að sjálfbærni hverju sinni. Mælt er með gerð áburðar- og jarðræktaráætlana.

Sjálfbær nýting næringarefna og meðhöndlun á leifum uppskeru: Leitast skal við að koma lífrænum úrgangsefnum aftur í hringrás. Við jarðvinnslu eða plægingu jarðvegs er leitast við að lífrænum leifum, svo sem sinu, hálmi og öðrum lífrænum leifum sé blandað saman við jarðveginn en ekki fjarlægðar af akrinum. Stönglar, sem skildir eru eftir við uppskeru korns, veita vörn gegn rofi þar sem gróðurþekjan viðheldur lokun yfirborðsins. Enn meiri jarðvegsvernd felst í því ef hálmur er skilinn eftir. Við uppskeru er hálmur saxaður og látinn falla til jarðar til að fjarlægja ekki næringarefni í of miklu magni úr jarðveginum. Með því er lífrænu efni skilað til baka í náttúrulegt niðurbrot og það varðveitt, stuðlar slíkt að bættu næringarástandi, það eykur stöðuleika jarðvegs og samkornabyggingu, auk þess sem dregið er úr hættu á jarðvegsrofi og stuðlað er að bættri vatnsvernd.

Völtun til varnar gegn rofi í ökrum: Hrjúfara yfirborð akurs er til bóta, það heldur betur í sér jarðraka og dregur úr rofi. Þessu má ná við gerð sáðbeðs, eða ná fram við völtun með flagvaltara að lokinni sáningu. Að lokinni jarðvinnslu eða við rask skal leitast við að sá og valta sem allra fyrst, til að nýta jarðraka og draga úr hættu á jarðvegsrofi. Einnig má nýta vatnsúðun eða dreifingu lífræns efnis til að hindra jarðvegsrof.

Breyting á fyrirkomulagi ræktunar: Stórir akrar eru í meiri hættu gagnvart jarðvegsrofi. Með því að brjóta upp akurinn með gróðurbeltum má draga úr foki jarðvegs og tefja/hindra áfok og afrennsli. Með því að skipta stórum svæðum í minni akra, eða breyta mynstri landnotkunar þannig að það séu minni svæði sem verða opin gagnvart roföflum hverju sinni, má draga úr rofi akursins. Einnig væri hægt að nýta ílöng gróðurbelti sem vinnslu/umferðarbrautir fyrir landbúnaðartæki, þar sem skiptast á, gróðurþekja og sáðbeð inn á milli slíkra „hjólfara“, þannig má draga úr stærð opinna svæða og þar með líkum á vindrofi.

Skjólsáð – vetrarþekja: Þegar ræktun einærra tegunda á að ljúka í akri og hann skal nýttur samkvæmt áætlun fyrir fjölærar tegundir er æskilegt að sá til fjölærra tegunda samhliða einærum tegundum. Þegar einærar tegundir eru svo uppskornar komast fjölærar tegundir á legg og mynda svörð yfir veturinn. Í þeim tilfellum sem umframmagn af áburðarefnum er til staðar í jarðvegi er möguleiki á að fjölærar tegundir geti tekið þær upp áður en efnin skolast burt.

Ræktun þekjandi tegunda til jarðvegsverndar samhliða aðaluppskeru: Sáning á tegundum, sem mynda fljótt þekju, með aðaluppskeru má nýta til að vernda jarðvegsyfirborð þar til vöxtur uppskeru er nægilegur.

Skiptirækt – sáðskipti: Skipulögð sáðskipti eða röð af ræktunarskipulagi sem felur í sér ræktun ólíkra tegunda. Slíkt skipulag rýfur sjúkdómsferli og minnkar sjúkdómsálag, bætir nýtingu áburðarefna í jarðvegi og getur bætt ástand jarðvegs. Nýting á belgjurtum eða niturbindandi tegundum í skiptirækt eða sem aukaræktun samhliða aðaluppskeru í kornrækt eru nýttar til að auka lífrænt efni í jarðvegi og draga úr þörf á áburðarnotkun.

Varðbelti, varnarsvæði eða öryggissvæði: Svæði þar sem gróður eða skóglendi er staðsett umhverfis akra eða í nálægð árvatns geta dregið úr jarðvegsrofi, viðhaldið jarðraka á akri, bætt vatnsgæði og vatnsmiðlun og haft þannig jákvæð áhrif á líf vatnavistkerfa. Í sumum tilvikum geta slík græn varðbelti bætt dýralíf og viðhaldið líffræðilegum fjölbreytileika svæða. Slík varðbelti má einnig nýta til að skipta upp stórum ökrum, hægt væri að setja hámarksstærð akra út frá skjóláhrifum varðbelta. Skjóláhrif varðbelta, sem staðsett eru þvert á þurrar vindáttir, stuðla að minna aðdragssvæði fyrir vindrof og draga því úr áhrifamætti vinds til rofs. Slík gróðurvarðbelti hafa einnig sams konar hindrunargildi fyrir vatnsrof og bæta vatnsmiðlun. Þau sinna einnig mikilvægu hlutverki sem öryggissvæði gagnvart mengun af völdum áburðar eða varnarefna. Við dreifingu á varnarefnum nálægt yfirborðsvatni skal viðhafa 5-10 m verndarbelti, sbr. 25. gr. reglugerðar um meðferð plöntuverndarvara og útrýmingarefna nr. 677/2021. Skjóláhrifin geta haft jákvæð áhrif á ræktun, aukið jarðvegshita og jafnað rakadreifingu á akrinum og þar með gefið jafnari dreifingu afurða og aukna uppskeru. Stærð akra er æskilegt að skipuleggja þannig að skjóláhrif varðbelta eru nýtt til fullnustu og stærð aðdragssvæðis vindrofs eru lágmörkuð. Stærð akra skal miða við aðstæður á hverjum stað, með tilliti til umhverfis, veðurlags og eiginleika jarðvegs og falla að landslagi.

Takmörkun á umbreytingu milli mismunandi landnýtingar: Takmörkun á breytingu ákveðinna landgerða yfir í ræktað akurlendi. Má nefna sem dæmi að viðhalda skal beitilandi eða graslendi (án allrar jarðvinnslu) á svæðum sem eru viðkvæm fyrir rofi; viðhalda skal náttúrulegu óröskuðu votlendi eða endurheimta raskað votlendi. Slík takmörkun gæti stuðlað að mismunandi markmiðum, uppbyggingu lífræns efnis í jarðvegi, jákvæð áhrif á dýralíf, vatnsvernd, jarðvegsvernd og haft loftslagsvæn áhrif.

Vistfræðileg verndarsvæði: Land sem væri tekið úr landbúnaðarframleiðslu af landeiganda til verndunar eða til hlífðar vistkerfum innan býlis. Þar væri um að ræða t.d. landslagsheildir, varnarsvæði og skógræktarsvæði innan býlis.

Landbúnaðarskógrækt: Getur falið í sér t.d. skjólbelti á landbúnaðarsvæðum, sem geta aukið kolefnisbindingu eða dregið úr vindrofi, bætt vatnsgæði og viðhaldið líffræðilegum fjölbreytileika.

Rask vegna jarðvinnslu er lágmarkað til jarðvegsverndar: Umbylting jarðvegs er lágmörkuð. Þegar jarðvegur er ofunninn brotnar hann of mikið niður og jarðvegsbygging raskast sem veldur því að hann fýkur frekar úr ökrunum og getur þjappast of mikið sem kemur niður á getu nytjajurta til vaxtar og jafnvel spírunar. Aðferðir, svo sem raðsáning, tindaherfing, eða vinnslurákir, skiptast á við gróðurþaktar rákir á akri til að hámarka gróðurþekju og lágmarka opin svæði á akri. Gróðurleifar eru skildar eftir á akri eftir uppskeru og unnar inn í jarðveg að vori. Ef fjölærum tegundum er sáð af og til í akrana þá fækkar þeim árum sem verið er að jarðvinna þá og jarðvegurinn verður síður fyrir tjóni. Ávinningur af því að stunda akurykju samhliða túnrækt felast m.a. í að jarðvegsrof og tap næringarefna er minnkað, vatnsmiðlun er bætt, varnir gegn illgresi og varðveisla á lífrænu efni hefur jákvæð áhrif á frjósemi jarðvegsins.

Minni jarðvinnsla: Minni jarðvinnsla getur verið með margvíslegum hætti, þar með talið plæging í rákir/hryggi, grynnri jarðvinnsludýpt eða rákun yfirborðs. Minni jarðvinnsla stuðlar að því að lífræn efni viðhaldast í jarðvegi, varðveitir góða jarðvegsbyggingu og dregur úr rofi. Lágmörkun á jarðvinnslu er ein besta leiðin til að varðveita lífræn efni í jarðvegi og viðhalda jarðvegsbyggingu.

Engin jarðvinnsla: Með því að útiloka jarðvinnslu í akuryrkju er dregið úr neikvæðum áhrifum svo sem tapi á lífrænum efnum, þéttingu jarðvegs vegna umferðar, jarðvegsrofi og stuðlað að vatnsvernd. Sáning færi fram beint í sáðbeð/á yfirborð.

Jarðvinnsla er óæskileg síðla árs og til vors, 1. nóvember til 15. mars: Öll jarðvinnsla, frá og með 1. nóvember til 15. mars, er óæskileg á öllu landbúnaðarlandi, þar sem slík jarðvinnsla skilur eftir land með engri gróðurþekju sem væri þá óvarið fyrir roföflum að vetrarlagi. Slíkt land tapar áburðarefnum, leiðir til jarðvegsrofs og orsakar léleg loftgæði, sem síðan valda neikvæðum og kostnaðarsömum samfélagslegum, umhverfislegum og heilsutengdum áhrifum. Jarðvinnu ætti að hefja að vori eftir 15. mars eða þegar jörð er tilbúin til sáningar, gróðursetningar eða niðursetningar. Ljúka skal jarðvinnslu sem fyrst að vorlagi og lágmarka tímann sem akurinn er opinn. Að lokinni jarðvinnslu eða við rask skal leitast við að sá og loka svæðum sem fyrst, til að nýta jarðraka og draga úr hættu á jarðvegsrofi og nýta lengd vaxtartíma sem best. Einnig má nýta vatnsúðun eða dreifingu lífræns efnis til að hindra jarðvegsrof.

Þjöppun jarðvegs: Óþarfa þjöppun jarðvegs skal forðast til að lágmarka neikvæð áhrif á byggingu jarðvegs, svo ekki tapist holrýmd eða loftun jarðvegs, eða tap verði á jarðvegi, rof, eða hægara flæði vatns í gegnum jarðveginn, sem valdið getur uppskerurýrnun og vandamálum við rótarvöxt. Ekki skal jarðvinna akra með of miklum jarðraka. Lágmarka skal umferð um akur, skipuleggja skal langtíma umferðarleiðir á akri og nýta dekkjategundir til að lágmarka þjöppunaráhrif og skemmdir á uppskeru.

Áburðarþörf til rækturnar er æskilegt að meta: Æskilegt er að nýta mælingar og útreikninga á jarðvegi og uppskeru til að meta áburðarþörf, til að nýting áburðar verði í samræmi við aðstæður. Ábyrg notkun er mikilvæg fyrir hagræna og umhverfislega stoð sjálfbærni. Mikilvægt er að hafa gögn til að hámarka hagrænt gildi fyrir búskap. Eigi skal ganga á forða áburðarefna í jarðvegi og lágmarka hættu á mengun vegna notkunar áburðarefna. Upplýsingar um magn, tímasetningu dreifingar, tegund áburðar og styrk áburðarefna, magn og tegund uppskeru og efnainnihald hennar auk annarra upplýsinga, eru mikilvæg gögn fyrir landeigendur til að meta afkomu áburðarefna á ökrum sínum.

Hæfileg notkun áburðar og varnarefna: Mikilvægt er að haga áburðargjöf í samræmi við þá uppskeru sem sóst er eftir, til að koma í veg fyrir útskolun eða ágang. Hæfileg notkun varnarefna getur leitt til bættrar nýtingar áburðarefna, minna umfangs jarðvinnslu, orkusparnaðar og minni losunar á gróðurhúsalofttegundum vegna minni umsvifa og minni umferðar á landbúnaðarlandi. Huga skal að jafnvægi milli næringarefna, bæði til að minnka hættu á útskolun og til að viðhalda frjósemi jarðvegs. Meðferð, notkun og dreifing varnarefna skal vera í samræmi við reglugerð nr. 980/2015 um meðferð varnarefna, efnalög nr. 61/2013 og reglugerð nr. 796/1999 um varnir gegn mengun vatns. Í reglugerðinni eru sett umhverfisgæðakröfur fyrir forgangsefni og tiltekin önnur mengunarefni.

Útskolunarhætta og tímasetning áburðardreifingar: Umsjón, söfnun, geymsla og dreifing áburðar skal vera í samræmi við reglugerð nr. 804/1999 um varnir gegn mengun vatns af völdum köfnunarefnissambanda frá landbúnaði og öðrum atvinnurekstri, sjá sérstaklega reglugerð nr. 592/2001.

Notkun annarra lífrænna efna til landbúnaðar: Notkun seyru til landbúnaðar/akuryrkju skal vera í samræmi við lög og reglugerðir er tengjast seyru: reglugerð um meðhöndlun seyru nr. 799/1999, reglugerð um varnir gegn mengun vatns af völdum köfnunarefnissambanda frá landbúnaði og öðrum atvinnurekstri nr. 804/1999 og lög um hollustuhætti og mengunarvarnir nr. 7/1998, lög um umhverfismat framkvæmda og áætlana nr. 111/2021, lög um varnir gegn mengun hafs og stranda nr. 33/2004 og lög um stjórn vatnamála nr. 36/2011.

Nýting kjötmjöls til landbúnaðar/akuryrkju skal vera í samræmi við lög um dýrasjúkdóma og varnir gegn þeim nr. 25/1993 og nýting kjötmjöls og moltu skal vera í samræmi við reglugerð nr. 674/2017 um heilbrigðisreglur að því er varðar aukaafurðir úr dýrum og afleiddar afurðir sem ekki eru ætlaðar til manneldis.

Leiki vafi á notkunarheimild tiltekinna efna, svo sem fitu (gors), sláturúrgangs, lífræns úrgangs úr fiskeldi (svo sem fast efni), fiskimjöls eða annarra lífrænna efna, skal afla samþykkis umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneytis í samráði við heilbrigðiseftirlit sveitarfélaga og Matvælastofnun fyrir notkun efnisins.

Vatnsmiðlun: Afrennsli eða framræslu akra er æskilegt að skipuleggja, hún hafi sem minnst neikvæð áhrif á umhverfi. Forðast skal að valda neikvæðum áhrifum á ökrum eða nærliggjandi landsvæðum, t.d. með jarðvegsrofi og útskolun áburðarefna.

VIÐAUKI IV

Leiðbeiningar og viðmið um sjálfbæra landnýtingu í tengslum við framkvæmdir.

Við hvers kyns leyfisskyldar framkvæmdir sem geta haft áhrif á gróður og jarðveg skal sýna sérstaka aðgát til að lágmarka rask og leitast við að endurheimta vistkerfi í þeim tilvikum sem rask er óhjákvæmilegt. Þar sem slíkt rask er óhjákvæmilegt ætti að fjalla sérstaklega um umfang og áhrif þess í umhverfismati skipulagsáætlana og/eða framkvæmda.

Sérstaklega skal reynt að komast hjá raski á kolefnisríkum jarðvegi og leitast við að varðveita jarðveg sem fjarlægja þarf við framkvæmdir svo hægt sé að endurnýta slíkt efni sem til fellur við framkvæmdir við ræktun eða endurheimt landgæða.

Lágmarka ætti lokun jarðvegs undir ógegndræpu yfirborði innviða/mannvirkja, hindra og milda áhrif af þéttingu jarðvegs.

VIÐAUKI V

Sjálfbær landnýting og umferð fólks og ökutækja.

Leiðbeiningar sjálfbærrar landnýtingar m.t.t. hönnunar og uppbyggingar innviða á ferðamannastöðum og útivistarsvæðum.

Almennt um skipulag og hönnun innviða, svo sem göngustíga, reiðvegi, hjólastíga, áningarstaða, palla, göngubrúa, merkingar, þjónustubyggingar og bílastæði, með sjálfbæra landnýtingu að markmiði:

1. Skipulag og hönnun mannvirkja á ferðamannastöðum og útivistarsvæðum ætti fyrst og fremst taka mið af vistfræðilegum þolmörkum staðar/svæðis.

2. Aðgangsstýring á ferðamannastöðum og útivistarsvæðum ætti að taka mið af vistfræðilegum þolmörkum staðar/svæðis.

3. Við skipulag og hönnun innviða og aðgangsstýringu ætti að miða að vernd náttúru og menningarsögulegra minjar, koma í veg fyrir spjöll á náttúru og minjum, og að dregið sé úr eða komið í veg fyrir rask af völdum ferðamanna.

4. Leitast ætti við að lágmarka inngrip, viðhalda ásýnd lands, landslagi, víðernum og náttúrulegum ferlum.

5. Horfa þarf sérstaklega til þess að ásýnd lands og náttúrulegir ferlar og þolmörk svæða/staða fylgja árstíðum og tíðarfari.

6. Leitast skal við að horfa heildstætt á uppbyggingu – hönnun og skipulag.

7. Gera þarf ráð fyrir að uppbygging innviða hafi aðdráttarafl í sjálfu sér, henni fylgi vaxandi aðsókn og ófyrirséð ferðahegðun.

8. Vakta þarf álagssvæði/-staði sérstaklega, gróður og jarðveg jafnt og innviði, og beita til þessum viðurkenndum aðferðum til ástandsmats.

9. Reglulegt viðhald innviða og endurheimt gróðurs og jarðvegs á álagssvæðum/-stöðum kemur í veg alvarlegar skemmdir á jarðvegi og gróðri sem og mannvirkjum.

10. Endurmeta þarf reglulega skipulag áfangastaða með hliðsjón af ferðahegðun og ástandsmati.

11. Markviss umsjón og aðgangsstýring, s.s. heildrænt skipulag áfangastaða, innviða og þjónustu, sem og takmarkanir, ítölur, lokanir og stýring umferðar, stuðlar að því að álagi sé dreift og stuðlar að sjálfbærri landnýtingu.

12. Uppbygging áfangastaða – hönnun, skipulag og framkvæmdir, skal vera í samræmi við gildandi skipulag á viðeigandi svæði.

13. Við uppbyggingu og viðhald áfangastaða skal gæta þess að taka tillit til og vinna með náttúrulega ferla á staðnum/svæðinu, stuðla að náttúrulegri framvindu, virkni og getu helstu vistkerfa, og gæta sérstaklega að aðfluttum ágengum tegundum gróðurs og dýra.

14. Fræðsla til gesta á áningarstöðum um gildi og sérstöðu staðarins/svæðisins, og ábendingar um umgengni og öryggi, stuðla að ábyrgri ferðahegðun og náttúruvernd.

15. Leitast skal við að ná tengslum við gesti/ferðafólk og virkja þá til þátttöku í vöktun og viðhaldi áningarstaða, sem og til gagnkvæmrar fræðslu um ástand áfangastaða og ferðahegðun.