ABO blóðflokkakerfið ásamt Rh-blóðflokkakerfinu (Rhesus) mynda sameiginlega það sem í daglegu tali er kallaður blóðflokkur einstaklings. Mótefnavakar (antigen) eru prótein eða fjölsykrur á yfirborði rauðra blóðkorna.

Þegar beðið er um ABO flokkun og skimun fyrir blóðflokkamótefnum á beiðni til Blóðbankans eru sýnin fullflokkuð í ABO og Rh D blóðflokka og skimuð fyrir blóðflokkamótefnum.

Fullflokkun felst í því að blanda rauðum blóðkornum sjúklings saman við mótefnin anti-A, anti-B og anti-D. Einnig er athugað hvort anti-A og/eða anti-B mótefni í plasma sjúklings passi við rauðkornaflokkunina.

Skimun fyrir blóðflokkamótefnum felst í því að blanda rauðum blóðkornum með þekktum mótefnavökum saman við plasma sjúklings við 37°C og athuga hvort rauðkornin kekkjast. Slík kekkjun bendir til þess að plasma sjúklings innihaldi mótefni sem bindast rauðum blóðkornum.

Auk ABO og Rhesus blóðflokkakerfanna eru þekktir fjölmargir aðrir svipgerðarflokkar sem hafa minna vægi við blóðhlutagjöf. Þeir eru þó þeirrar náttúru að geta valdið mótefnamyndun hjá sjúklingum sem gefið er rauðkornaþykkni eða hjá konum við meðgöngu. Þeirra mikilvægustu eru Rhesusflokkar (C, E, c og e), Kell (K), Duffy (Fya, Fyb), og Kidd (Jka, Jkb).

Meðal sjúklinga finnast mótefni gegn svipgerðaflokkum (öðrum en ABO og Rhesus blóðflokkunum) í 1-3% tilfella. Sjá nánar Greining blóðflokkamótefna.ABO flokkun

Mótefnavakar ABO-blóðflokkakerfisins eru á rauðum blóðkornum og reyndar flest öllum kjarnafrumum líkamans. Blóðflögur tjá ABO blóðflokka en í minna mæli. Mótefnavakarnir í ABO kerfinu eru tveir, A og B.

Sérstaða ABO blóðflokkakerfisins felst ekki síst í því að allir mynda mótefni gegn þeim A og/eða B mótefnavökum sem þeir bera ekki á fyrsta aldursári ("náttúruleg mótefni"). Mótefni ABO blóðflokkakerfisins eru anti-A, anti-B og anti-AB.

Náttúruleg mótefni gegn A og B mótefnavökunum geta verið ákaflega virk. Nái þau að bindast blóðkornum sem eru gefin ranglega milli einstaklinga við blóðhlutagjöf geta þau valdið alvarlegum aukaverkunum og jafnvel dauða á skömmum tíma.

Hlutfall ABO blóðflokka á Íslandi:

Rhesus D flokkun

Rhesus mótefnavaka er aðeins að finna á rauðum blóðkornum. Þótt Rhesus blóðflokkakerfið samanstandi af nokkrum mótefnavökum (t.d. D, C, E, c, e og Cw) er venjulega einungis tekið tillit til D við val á rauðkornaþykkni til blóðinngjafar.
Mótefnamyndun gegn Rh D er nær undantekningarlaust afleiðing ónæmissvars vegna meðgöngu eða blóðhlutagjafar og er D mótefnavakinn öflugasti mótefnavaki sem þekkist.

Skimun fyrir blóðflokkamótefnum

er athugun á því hvort sjúklingur er með blóðflokkamótefni. Það er gert með því að blanda saman plasma sjúklings við blóðkorn með þekktum mótefnavökum. Ef rauðu blóðkornin kekkjast er ljóst að sjúklingur hefur myndað mótefni gegn einhverjum mótefnavaka sem er á yfirborði þeirra. Næsta skref er að greina mótefnin til þess að hægt sé að gefa sjúklingnum rauðkornaþykkniseiningar sem ekki bera viðkomandi mótefnavaka.

Mótefnaskimun er gerð á öllum blóðsýnum sjúklinga sem send eru til Blóðbankans sem og sýnum frá barnshafandi konum í mæðraeftirliti.

Ekki er hægt að gera fullkomna ABO flokkun fyrir börn yngri en fjögurra mánaða í vegna þess að þau hafa yfirleitt ekki myndað anti-A og/eða anti-B mótefnin.

Ungbarnasýni eru því aðeins flokkuð á rauðum blóðkornum en plasmaflokkun á anti-A og anti-B er sleppt.

Alltaf er gert beint Coombs próf (sjá "Beint Coombspróf í plúslista hér neðar á síðunni) á ungbarnasýnum til að athuga hvort mótefni frá móður séu bundin rauðum blóðkornum barnsins.

Niðurstöður á blóðflokkun og beinu Coombs prófi birtast í Heilsugátt fyrir þá sem hafa aðgang að henni eða er tilkynnt símleiðis til ljósmæðra/hjúkrunarfræðinga/lækna á viðkomandi fæðingarstofnun. Sé Coombs prófið jákvætt er niðurstaðan ávallt tilkynnt símleiðis.

Naflastrengsblóðflokkun er gerð á blóði úr naflastreng frá fæðingum allra Rhesus D neikvæðra kvenna á Íslandi. Ef naflastrengsblóðið reynist Rhesus D jákvætt er móðurinni gefið anti-D immúnóglóbúlín til þess að fyrirbyggja myndun anti-D mótefnis.

Mótefnið sem gefið er binst Rhesus D jákvæðum rauðum blóðkornum barnsins sem kunna að hafa komist í blóðrás móðurinnar við fylgjurof í fæðingunni. Ónæmiskerfi móðurinnar kemst þannig ekki í snertingu við D mótefnavakann því hann er bundinn við anti-D immúnóglóbúlínið sem henni var gefið. Ónæmiskerfi móðurinnar eyðir þeim blóðkornum sem eru bundin mótefninu.

Beint Coombs próf

er ávallt gert um leið og naflastrengsblóð er flokkað til þess að athuga hvort mótefni frá móður séu bundin rauðum blóðkornum barnsins.

Niðurstöður á blóðflokkun og beinu Coombs prófi birtast í Heilsugátt fyrir þá sem hafa aðgang að henni eða er tilkynnt símleiðis til ljósmæðra/hjúkrunarfræðinga/lækna á viðkomandi fæðingarstofnun. Sé Coombs prófið jákvætt er niðurstaðan ávallt tilkynnt símleiðis.

Mikilvægt er að gefa Rhesus D neikvæðum mæðrum Rhesus D jákvæðra barna anti-D immúnóglóbúlín innan 72 klukkustunda frá fæðingu. Ef niðurstöður naflastrengsflokkunar hafa ekki borist fyrir þann tíma skal gefa konunni anti-D immúnóglóbúlín til að fyrirbyggja mótefnamyndun.

BAS/BKS próf fela í sér staðfestingu á ABO og Rh D blóðflokki ásamt skimun fyrir blóðflokkamótefnum. Niðurstöður blóðflokkunar eru bornar saman við eldri niðurstöður sjúklings í tölvukerfi Blóðbankans.

Ef engin mótefni greinast og niðurstöður blóðflokkunar eru í samræmi við fyrri niðurstöður, má taka frá rauðkornaþykkni í sjúklinginn.

BAS og BKS próf er í raun og veru sama prófið. Munurinn liggur í því að eftir BAS próf má taka frá rauðkornaþykkni strax í sjúklinginn (svokallað tölvukrosspróf) en eftir BKS próf þarf að krossprófa sýni úr hverri rauðkornaþykkniseiningu á móti blóðsýni úr sjúklingnum.

Sjúklingar sem ekki uppfylla skilyrði BAS prófs eru meðal annars:

• Þeir sem hafa greinst með blóðflokkamótefni

• Þeir sem eru með óljósan ABO og/eða Rh-D blóðflokk

BAS/BKS próf gilda í þrjá sólarhringa frá sýnatökudegi og því er ekki er hægt að gera BAS/BKS próf úr sýnum sem eru eldri en þriggja sólarhringa.
Hægt er að panta BAS/BKS próf án þess að panta rauðkornaþykkniseiningar. Ef sjúklingur þarf rauðkornaþykkni síðar er hægt að panta það í síma, meðan BAS/BKS prófið er í gildi.

Mögulegt er að framlengja BAS próf fyrir vissa sjúklinga. Í þeim tilvikum er BAS prófið gert og sett í  biðstöðu í allt að 10 daga. Um leið og teknir eru frá blóðhlutar verður BAS prófið gilt og verður gildistími þess þrír sólarhringar. BAS prófið getur þó aldrei gilt lengur en framlengingin gildir.

Til þess að framlengja BAS próf þarf að fylla út í viðeigandi reit á beiðni til Blóðbankans og þarf læknir eða staðgengill hans að kvitta fyrir.

Forsendur fyrir framlengingu á BAS prófi:

• Sjúklingur má ekki hafa þegið blóðhluta síðastliðna 3 mánuði

• Sjúklingur má ekki vera í meðgöngu, og ekki hafa verið barnshafandi síðastliðna 3 mánuði

• Sjúklingur má ekki hafa þegið líffæri síðastliðna 3 mánuði

• Sjúklingur hefur aldrei verið með jákvætt Coombs próf

Beint Coombs próf eða DAT ("Direct Antiglobulin Test") er athugun á því hvort mótefni hafa sest utan á rauð blóðkorn í líkamanum. Þessi rannsókn er notuð t.d. þegar grunur leikur á að mótefni sjúklings valdi niðurbroti á blóðfrumum ("Immune Hemolytic Anemias).

Prófið byggist á notkun AHG („Anti Human Globulin") sem getur tengt IgG mótefni á yfirborði rauðu blóðkornanna saman þannig að rauðkornin kekkjast saman í sýnaglasi.

Ástæður fyrir jákvæðu beinu Coombsprófi geta verið ýmsar en hér eru nokkur dæmi:  

• Nýburagula vegna blóðflokkamótefna (HDN = "Hemolytic Disease of the Newborn").
  IgG blóðflokkamótefni frá móður geta komist yfir fylgjuna og bundist fósturblóðkornum sem bera viðkomandi mótefnavaka. Þá verður Coombs próf barnsins jákvætt. Rhesus-mótefnið anti-D er einna hættulegast þessara mótefna en önnur blóðflokkamótefni geta einnig valdið nýburagulu og fer alvarleikinn eftir eiginleikum mótefnisins.

• Aukaverkun eftir blóðinngjöf (HTR = „Hemolytic Transfusion Reaction").
  Við blóðinngjöf getur sjúklingur myndað blóðflokkamótefni. Blóðflokkamótefnin setjast á gjafakornin og geta valdið aukaverkun og jákvæðu beinu Coombs prófi.   

• Blóðleysi vegna sjálfsónæmis eða lyfja ("Autoimmune and Drug-Induced Hemolytic Anemias" = AIHA). Sjálfs-mótefni ("auto antibodies") geta bundist eigin blóðkornum sjúklings, t.d. hjá sjúklingum með sjálfsofnæmissjúkdóma eða með illkynja blóðsjúkdóma. Einnig geta ýmis lyf orsakað jákvætt Coombs próf svo sem penicillin og methyldopa.

Skimun fyrir kuldavirkum blóðflokkamótefnum er athugun á því hvort sjúklingur hafi blóðflokkamótefni sem aðeins greinast í kulda (við u.þ.b. +4°C). Plasma sjúklings er blandað saman við rauð blóðkorn með þekktum mótefnavökum og blandan er látin bíða í kæli í eina klukkustund. Ef kekkjun verður í blöndunni er ljóst að sjúklingurinn hefur myndað kuldavirkt blóðflokkamótefni.

Þessi tegund skimunar er:

• gerð fyrir opnar hjartaaðgerðir þar sem kæling er notuð í aðgerð. Ef kuldavirk skimun er jákvæð er einnig athugað hvort blóðflokkamótefnin greinist við stofuhita (u.þ.b. +22°C)

• í sumum tilvikum notuð til að styðja við greiningu blóðflokkamótefna (sjá "Greining blóðflokkamótefna" í plúslista hér neðar á síðunni)

Greinist mótefni við skimun fyrir blóðflokkamótefnum þarf að greina hvaða mótefni það eru. Notaðar eru sérhæfðar greiningaraðferðir sem byggja á hegðun og eðli mótefnanna.

Mótefnagreining getur verið tímafrek og í sumum tilfellum kallað á umtalsvert magn sýnis frá sjúklingi.  Mótefnagreining felst í því að blanda plasma sjúklings saman við mismunandi rauðkornagerðir m.t.t. mótefnavaka. Hluti af greiningarferlinu felst í því að svipgerðaflokka (sjá í plúslista hér neðar á síðunni) sjúklinginn og prófa mótefnið við mismunandi aðstæður svo sem mismunandi hitastig og að nota hvata.

Varast ber að gefa sjúklingi sem greinst hefur með blóðflokkamótefni rauðkornaþykkni áður en niðurstöður mótefnagreiningar liggja fyrir.

Blóðflokkamótefni geta myndast við blóðinngjöf, á meðgöngu eða við fæðingu ef blóðblöndun milli móður og fósturs á sér stað. Mótefni í plasma barnshafandi kvenna geta komist yfir fylgju og haft áhrif á fóstrið.

Magnmæling á mótefni í blóði móður hefur praktíska þýðingu þegar um er að ræða mótefni sem valdið geta fóstur- og nýburagulu (HDN/HDF). Ef mótefnið er klínískt mikilvægt þarf að leggja mat á styrk mótefnisins í plasma með reglulegu millibili til þess að athuga hvort styrkur þess fari vaxandi í meðgöngunni. Það er gert með svokallaðri títermælingu.

Títermæling gefur ekki upplýsingar um eiginlegt magn mótefnis, heldur gefur til kynna hvort styrkur mótefnis fari hækkandi þar sem styrkurinn er ávallt borinn saman við eldra sýni úr verðandi móður.

Sérfræðingar á Landspítala fá ávallt tilkynningu um klínískt mikilvæg mótefni.

Þegar flokkað er í aðra blóðflokka en ABO og Rhesus D er talað um svipgerðaflokkun ("phenotyping").

Sjúklingar sem sjúkdóms síns vegna þurfa á endurteknum blóðinngjöfum að halda eru gjarnan flokkaðir í 13 svipgerðaflokka. Það er gert til þess að auðvelda greiningu blóðflokkamótefna sem kunna að myndast síðar. Þar sem rauð blóðkorn gefinni frá rauðkornaeiningu lifa í 3-4 mánuði í blóðrás blóðþegans er ekki er mögulegt að svipgerðaflokka þegann í þrjá mánuði eftir blóðinngjöf.

Helstu svipgerðaflokkar eru:

Rhesus mótefni önnur en D

Helstu klínískt mikilvægu mótefnin, fyrir utan anti-D, sem tilheyra Rhesuskerfinu eru C, E, c, e og C^w.

Mótefni gegn C, E, c og e flokkum eru klínískt mikilvæg þó mótefnavakarnir séu ekki eins mótefnahvetjandi og Rhesus D. Þau geta öll valdið alvarlegum aukaverkunum við blóðinngjöf og nýburagulu.

Sjúklingum sem eru með blóðflokkamótefnin anti-C, anti-E, anti-c eða anti-e fá ætíð rauðkornaþykkni sem ekki ber viðkomandi mótefnavaka.

Anti-C^w getur verið klínískt mikilvægt. Þetta er algengt mótefni og getur verið náttúrulegt, þ.e. verið í einstaklingum án þess að þeir hafi komist í snertingu við mótefnavakann svo vitað sé. Krosspróf er látið ráða þegar valið er rauðkornaþykkni í sjúklinga með anti-C^w (þ.e. ekki er nauðsynlegt að finna C^w neikvæða einingu).

Anti-K (Kell) og anti-k (Cellano)

K er mótefnavaki sem er mjög mótefnahvetjandi. Talið er að hann komist næst D mótefnavakanum í því tilliti.  Um 90% einstaklinga eru K neikvæðir.

Mótefnið anti-K er klínískt mikilvægt og getur valdið aukaverkunum eftir blóðinngjöf, alvarlegri nýburagulu og fósturdauða. Mótefnið virðist geta komið fyrir að rauð blóðkorn myndist eðlilega í fóstri. Því er fylgst mjög vel með konum í meðgöngu sem eru með anti-K og eiga K jákvæðan barnsföður.

Konum á barneignaraldri sem ekki bera K mótefnavakann er gefið K neikvætt rauðkornaþykkni til að koma í veg fyrir að þær myndi anti-K.

Anti-Fy^a og anti-Fy^b (Duffy mótefni)

Tveir mótefnavakar tilheyra Duffy blóðflokkakerfinu og kallast þeir Fy^a og Fy^b (Duffy A og Duffy B).

Mótefni gegn þessum mótefnavökum eru klínískt mikilvæg og geta valdið skyndilegum aukaverkunum eftir blóðinngjöf og nýburagulu í börnum mæðra sem eru með mótefnið. Um 32% einstaklinga eru Fy^a neikvæðir og um 20% Fy^b neikvæðir.

Nánast engir einstaklingar af hvíta kynstofninum eru neikvæðir í bæði Fy^a og Fy^b blóðflokki. Sú svipgerð er hins vegar algeng hjá svörtum einstaklingum og hefur það sennilega þróast þannig vegna þess að Duffy mótefnavakarnir virka eins og viðtakar fyrir malaríusníkilinn. Þeir sem hafa ekki Duffy mótefnavakana fá því síður malaríu.

Anti-Jk^a og anti-Jk^b mótefni (Kidd mótefni)

Mótefnavakarnir sem tilheyra Kidd blóðflokkakerfinu kallast Jk^a og Jk^b.

Mótefnin anti-Jk^a og anti-Jk^b eru afar varhugaverð. Þau geta myndast við blóðinngjöf, við blóðblöndun á meðgöngu eða við fæðingu. Mótefnið hverfur fljótt úr blóðrásinni þannig að erfitt getur verið að greina það. Ef sjúklingur fær blóð með mótefnavakanum síðar getur magn mótefnisins hins vegar aukist aftur og valdið síðbúinni aukaverkun sem getur verið mjög alvarleg.

Sjaldgæft er að þessi mótefni valdi nýburagulu.

Anti-M, anti-N, anti-S og anti-s

Mótefni gegn M og N mótefnavökunum eru venjulega ekki klínískt mikilvæg. Þau eru yfirleitt af IgM gerð og kuldavirk. IgM mótefni komast ekki yfir fylgju.

Ef þessi mótefni greinast við 37°C og eru af IgG gerð geta þau verið klínískt mikilvæg. Sjúklingum með slík mótefni er gefið rauðkornaþykkni sem ekki ber viðkomandi mótefnavaka.

Mótefnin anti-S og anti-s eru sjaldgæfari en anti-M og líklegri til þess að vera klínískt mikilvæg. Þessi mótefni hafa átt þátt í alvarlegum aukaverkunum eftir blóðinngjöf. Nokkur dæmi eru um nýburagulu af völdum anti-S og anti-s mótefna.

Rhesusvarnir hófust á Íslandi í lok árs 1969 með aðkomu Blóðbankans. Rhesusvarnir felast m.a. í því að reyna að koma í veg fyrir að Rhesus D neikvæð kona sem gengur með Rhesus D jákvætt fóstur myndi anti-D á meðgöngunni. Árið 2018 hófst í Blóðbankanum Rhesus D skimun á fóstrum sem tryggir enn frekar öryggi á meðgöngu með öflugum rhesusvörnum.

Blóðbankinn býður öllum konum í meðgöngu upp á skimun fyrir blóðflokkamótefnum í byrjun meðgöngu í 10-12 viku. Hjá Rhesus D neikvæðum konum er aftur boðið upp á skimun fyrir blóðflokkamótefnum í 24-26 viku og þá er jafnframt boðið upp á Rhesus D skimun á fóstri. Ef fóstur reynist Rhesus D jákvætt er konunni boðið anti-D mótefni ( immúnóglóbúlín) í 28.viku til að draga úr líkum að móðirin myndi anti-D.

Blóðflokkur barns er síðan staðfestur með flokkun naflastrengssýnis hjá öllum Rhesus D neikvæðum konum. Mikilvægt er að allar Rhesus D neikvæðar konur sem fæða Rhesus D jákvætt barn fái anti-D mótefni (immúnóglóbúlín) til að koma í veg fyrir að þær myndi anti-D mótefni.

Um 15% Íslendinga eru Rhesus D neikvæðir þ.e. þeir bera ekki Rhesus D mótefnavaka á yfirborði rauðu blóðkornanna. Anti-D er eitt alvarlegasta mótefnið á meðgöngu sem myndast vegna misræmis á milli móður og fósturs. Það getur gerst við blóðblöndun þegar rauð blóðkorn fósturs komast inn í blóðrás móðurinnar t.d. við blæðingu á meðgöngu, inngrip s.s. legvatnsástungu eða vendingu, við hnjask eða í fæðingu.

Árangur Rhesus varna á Íslandi frá 1996 til 2015 er tekinn saman í eftirfarandi grein:

Rhesus D alloimmunization in pregnancy from 1996 to 2015 in Iceland: a nation-wide population study prior to routine antenatal anti-D prophylaxis.

Mótefni á meðgöngu

Mótefni af IgG gerð eru klíniskt mikilvæg af því þau komast yfir fylgjuna. Hafi orðið blóðblöndun milli móður og fósturs getur móðir farið að mynda mótefni gagnvart mótefnavökum á yfirborði blóðkorna fósturs. Þau geta farið yfir fylgju og sest utan á rauð blóðkorn fóstursins og líkami fósturs bregst við með því að eyða blóðkornunum. Þetta veldur blóðleysi hjá fóstrinu og getur valdið alvarlegri nýburagulu. Ýmsir þættir hafa áhrif á áhættu á nýburagulu, til dæmis fjöldi mótefnavaka utan á rauðu blóðkornunum. Kell og Rhesus blóðflokkamótefni, þá sérstaklega anti-D og anti-c, auka áhættu á alvarlegri nýburagulu. Blóðflokka misræmi vegna ABO er sjaldan alvarlegt.

Hjá konum í meðgöngu með klínísk mikilvæg mótefni gerir Blóðbankinn títermælingar á 4 vikna fresti til að fylgjast með styrk mótefnis. Ef að styrkur mótefnis eykst getur þurft að flýta fæðingu. Í einstaka tilfellum er styrkur mótefnis svo mikill að það þurfi að gefa fóstrinu blóðinngjöf fyrir fæðingu.

Flutningur blóðflokkamótefna um fylgju er hægur þar til á um 24 viku meðgöngu og veikjast fóstrin sjaldan fyrir þann tíma. Flutningur eykst hratt á seinni hluta meðgöngu fram að fæðingu. Á þeim tíma er styrkur mótefnanna í fóstrinu oft hærri en í móður.

Ef um alvarlega nýburagulu er að ræða eftir fæðingu barns getur þurft að grípa til blóðskipta. Þá er valið rauðkornaþykkni sem er ekki með mótefnavökum sem móðirin er með mótefni gegn. Við blóðskipti er blóð barnsins fjarlægt smám saman og blóðskiptablóð gefið í staðinn.

Rhesus D neikvæðum konum er boðið upp á Rhesus D skimun á fóstri í 24-26 viku. Ef fóstur greinist Rhesus D jákvætt er móður boðið upp á anti-D mótefni (immúnóglóbúlín). Mótefnið binst fósturblóðkornum í blóðrás móðurinnar og eyðir þeim. Þannig kemur mótefnainngjöfin í veg fyrir að móðir byrji að mynda mótefni gegn rauðum blóðkornum fósturs.

Aðferð:

Tekið er EDTA blóðsýni úr móður á 24-26 viku meðgöngu. Sýnið er spunnið til að losna við blóðkornin. Í blóðvökvanum finnast stuttir DNA bútar úr móður og fóstri úr niðurbrotnum frumum. Að jafnaði eru 10-30% DNA bútanna úr fóstrinu (niðurbrotsefni úr fylgju). Til að skima fyrir Rhesus D er DNA einangrað úr blóðvökvanum og gerð sértæk qPCR mögnun á Rhesus D geninu. Úrfelling á Rhesus D geninu er algengasta orsök fyrir Rhesus D neikvæðri arfgerð á meðal Evrópubúa. Ef ekkert Rhesus D magnast úr sýninu eru bæði móðir og fóstur með úrfellinguna (Rhesus D neikvæð). Ef genið hins vegar magnast bendir það til að fóstrið sé ekki með úrfellinguna og þar með Rhesus D jákvætt. Rhesus D neikvæðar konur, sem ganga með Rhesus D neikvæð fóstur þurfa ekki að fá anti-D mótefnasprautu.

Að jafnaði er Rhesus D skimun á fóstum gerð vikulega. Svörin birtast í Heilsugátt 1-2 vikum eftir að sýni eru send til rannsóknar.

Vefjaflokkar eru sameindir sem finnast utaná flestum frumum líkamans. Þéttleiki þessara sameinda utan á frumunum er mestur á hvítum blóðkornum. Þær hafa verið nefndar “Human leukocyte antigens” (leukocyte = hvítfrumur) því þessar sameindir fundust fyrst á hvítum blóðfrumum. Skammstöfunin HLA stendur fyrir þessar sameindir og er hún mikið notuð.

HLA sameindirnar gegna mikilvægu hlutverki í ónæmissvörun líkamans. Ef sýking kemur upp í líkamanum er peptíð sem er upprunnið úr sýklinum brotið niður í frumunni og bundið HLA sameind. Frumur ónæmiskerfisins “þreifa” á HLA sameindunum og ef frumur ónæmiskerfisins finna óþekkt peptíð sem upprunnið er t.d. úr bakteríu eða veiru, þá ræsist ónæmiskerfið.

Til að geta greint sem mestan fjölda óþekktra peptíða þarf margar gerðir af HLA sameindum. Því eru nokkur gen sem ákvarða þessar sameindir, hvert gen hefur mikinn breytileika og það leiðir til þess að margar útgáfur eru til af þessum sameindum.

Sameindir sem ákvarða vefjaflokka eru byggðar upp af tveimur próteinkomplexum. Vefjaflokkar skiptast í klassa I og klassa II eftir gerð þessara próteinkomplexa.

• Klassi I: Aðeins annar próteinkomplexinn er ákvarðaður af vefjaflokkasameindum og hefur hann mikinn breytileika. Hinn próteinkomplexinn heitir β2-microglobulin og er upprunnin af öðru genasvæði. Enginn breytileiki er hjá β2-microglobulin próteinkomplexinum.

• Klassi II: Báðir próteinkomplexarnir eru ákvarðaðir af vefjaflokkasameindum en aðeins annar, DRβ1, hefur umtalsverðan breytileika.

Gen sem geyma upplýsingar fyrir gerð vefjaflokka eru á litningi 6. Svæðið sem geymir þessi gen, er á genaríkasta svæði mannsins og hefur að geyma mörg gen sem tengjast ónæmiskerfinu. Genin eru nálægt hvert öðru og erfast því oft saman sem ein heild eða haplotypa. Hægt er með fjölskyldurannsóknum að greina hvernig þessar haplotypur erfast milli foreldra og barna.

Hvert barn erfir eina haplotypu frá hvoru foreldri. Þar sem hvert foreldri er með tvær hapoltypur (eina á hvorum litningi) eru 50% líkur á að tvö börn sömu foreldra hafi sömu haplotypu frá sama foreldri. Þar sem möguleikar á samsetningu haplotypa foreldranna eru fjórir eru 25% líkur á að tvö börn sömu foreldra hafi báðar haplotypurnar sameiginlegar og einnig 25% líku á að þau hafi enga haplotypu sameinginlega, sjá mynd.

Vefjaflokkar sem skipta mestu máli eru: HLA-A, HLA-B og HLA-DR. Genin sem skrá fyrir þessum próteinum hafa mikinn breytileika en það er nauðsynlegt til að þessar sameindir geti þekkt sem mestan fjölda ókunnra peptíða frá sýklum.

Mikill breytileiki felur það í sér að til eru margar útgáfur af þessum próteinum og því eru litlar líkur á að tveir óskyldir einstaklingar hafi sömu gerð vefjaflokka.

Mikill breytileiki felur einnig í sér að það getur verið erfiðleikum bundið að greina á milli mismunandi vefjaflokka því fjöldi þekktra sameinda er mikill og tæknin sem notuð er til flokkunar verður að geta greint á milli þeirra.

Hvenær og til hvers vefjaflokkun

Vefjaflokkanir eru gerðar í tengslum við ígræðslu á nýrum og stofnfrumum. Nýraígræðslur úr lifandi gjöfum hófust á Íslandi síðla árs 2003 og hefur vefjaflokkunardeild Blóðbankans annast mikilvægar undirbúningsrannsóknir fyrir þessar aðgerðir. Stofnfrumuflutningar milli tveggja einstaklinga eru ekki gerðar á Íslandi en vefjaflokkunardeildin annast vefjaflokkun á sjúklingi og fjölskyldu hans og á grundvelli niðurstaðna vefjaflokkunar er ákvarðað hvort einhver fjölskyldumeðlimur undirgengst áframhaldandi rannsóknir.

Vefjaflokkanir eru einnig framkvæmdar sem hluti af sjúkdómsgreiningu ákveðinna sjúkdóma sem hafa sterka tengingu við ákveðnar gerðir vefjaflokka. Þekktast í því samhengi er sjúkdómurinn hryggikt sem hefur sterka tengingu við vefjaflokkinn B27.

Frá árinu 2004 hefur Blóðbankinn verið í samstarfi við Norsku beinmergsgjafaskrána. Það er skrá yfir vefjaflokkaða blóðgjafa sem hafa lýst sig tilbúna til að gefa stofnfrumur til óskyldra aðila. Þessir blóðgjafar eru vefjaflokkaðir og þær upplýsingar ásamt upplýsingum um blóðflokk, aldur og kyn eru hýstar í Norsku beinmergsgjafaskránni. Ef sjúklingur sem þarfnast stofnfrumuígræðslu reynist ekki eiga ættingja með sömu vefjaflokkun er gerð leit að vefjaflokkuðum stofnfrumugjafa.

Vefjaflokkunardeild Blóðbankans hefur tekið þátt í rannsóknum á sjúkdómum þar sem grunur er um að tengsl séu við ákveðna vefjaflokka.

Hvað er gert í Vefjaflokkunardeild Blóðbankans?

Vefjaflokkanir:

Í vefjaflokkunardeild Blóðbankans eru gerðar vefjaflokkanir á A, B og DR genasæti. Vefjaflokkanir eru gerðar með aðferðum sem byggjast á greiningu á erfðaefninu (DNA). DNA er einangrað og síðan eru ákveðin svæði erfðaefnisins mögnuð upp og þau síðan greind með sérhæfðri tækni og hugbúnaði.

Gen sem ákvarða vefjaflokka einstaklings, hafa mikinn breytileika. Það þýðir að til eru margar útgáfur af þeim sameindum sem ákvarða vefjaflokk. Tæknin sem notuð er við greiningu verður að geta greint með nokkurri vissu á milli þessara mismunandi sameinda. Því er um að ræða mjög sérhæfða og flókna tækni en Blóðbankinn býr yfir tækni sem er mjög framarlega á þessu sviði í heiminum.

HLA-krosspróf:

HLA-krosspróf eru gerð milli líffæragjafa og líffæraþega til að kanna hvort þeginn sé með mótefni gegn vefjaflokkum gjafans. Ef um mótefni er að ræða hafnar ónæmiskerfi þegans líffærinu strax. HLA-krosspróf eru gerð þannig að eitilfrumur gjafa eru einangraðar og sera sjúklings blandað saman við. Ef sértæk mótefni þega eru til staðar bindast þau frumum frá gjafa. Komplementi er bætt við og ef binding mótefnis og frumu hefur átt sér stað verður frumuháð komplement dráp og hægt er í smásjá að greina litarmun á dauðum og lifandi frumum.

HLA-mótefnaskimun:

Við HLA-mótefnaleit er kannað hvort mótefni greinast gegn þeim sameindum sem ákvarða vefjaflokk. Vegna þess að mikill fjöldi vefjaflokkasameinda er til, er oft erfitt að greina hvort og þá hvaða mótefni um er að ræða. Blóðbankinn hefur frá árinu 2006 yfir að ráða nýrri tækni sem getur með töluverðri næmni greint þessi mótefni.

Sjúklingar sem bíða eftir líffæraígræðslu eru skimaðir fyrir HLA mótefnum því ekki er æskilegt að mögulegir gjafar hafi sömu vefjaflokkasameindir á yfirborði sinna frumna og þegi er með mótefni gegn.

Á yfirborði blóðflaga eru vefjaflokkasameindir. Ónæmiskerfi sjúklinga sem hafa mótefni gegn þessum sameindum eyðileggur blóðflögur með sameindum sem þeir hafa mótefni gegn. Því getur verið nauðsynlegt að greina hvaða mótefni um er að ræða og velja blóðflögugjafa á grundvelli þeirra niðurstaðna.