Landspítali
Göngudeild gigtarlækninga
Algengir gigtarsjúkdómar
Orsök: Ónæmiskerfið ræðst gegn eigin frumum og veldur bólgu og skemmtum í liðum, oftast í útlimum.
Iktsýki/liðagigt (RA) er algengasti gigtarsjúkdómurinn sem stafar af sjálfsofnæmi. Við RA byrjar ónæmiskerfi líkamans að ráðast á eigin vefi, sem veldur bólgum í liðum.
RA hefur oftast áhrif á smærri liði í höndum og fótum en getur einnig haft áhrif á stærri liði og önnur líffæri, svo sem augu og lungu. Um 75% þeirra sem fá RA eru konur. Einkennin byrja venjulega á aldrinum 30 til 50 ára en geta komið fram á hvaða aldri sem er.
RA er langvinnur sjúkdómur, og þótt lækning sé ekki til eins og staðan er í dag, eru til margar leiðir til að meðhöndla og draga úr einkennum. Snemmgreining og rétt meðferð geta létt á einkennum og komið í veg fyrir liðskemmdir og hreyfiskerðingu.
Einkenni: morgunstirðleiki, verkir, liðbólgur, minnkuð hreyfigeta, þreyta, hiti og slappleiki.
Stirðleikinn getur varað í eina til tvær klukkustundir (eða jafnvel allan daginn) en lagast yfirleitt við hreyfingu. Bólga og verkir í smáliðum handa og fóta, sem hafa varað lengur en 6 vikur, geta einnig bent til langvinns bólgusjúkdóms. Til að greina RA þarf líkamsskoðun, blóðprufur og myndgreiningar eins og röntgen, segulómun eða ómskoðun. Þegar greining hefur verið staðfest miðar meðferð að því að minnka bólgur, létta á einkennum eins og verkjum eða bólgu og koma í veg fyrir langvarandi liðskemmdir. Sjúkdómurinn getur valdið óafturkræfum liðskemmdum, minnkaðri færni og örorku.
Algengar meðferðir
Fyrsta meðferð við RA: sjúkdómstemprandi gigtarlyf (DMARD)
Algengast: methotrexat
Ef árangur er ófullnægjandi: líftæknilyf eða önnur DMARD
Meðferð er einstaklingsbundin
Margir þurfa að breyta meðferð einu sinni eða oftar
Gigtarlæknir aðstoðar við að finna hentuga meðferð
Að lifa með Iktsýki/liðagigt (RA)
Reglulegt eftirlit hjá gigtarlækni – lykilatriði til að stjórna sjúkdómseinkennum
Taktu lyf samkvæmt fyrirmælum
Láttu vita um aukaverkanir eða vandamál
Léttar þol- og styrktaræfingar til að bæta vöðvastyrk
Hættu að reykja – tóbak dregur úr áhrifum lyfja á sjúkdóminn
Hvað er hryggikt?
Hryggikt er langvinnur bólgusjúkdómur sem hefur áhrif á hrygginn og stundum önnur liði.
Sjúkdómurinn byrjar oft með verk og stirðleika í mjóbaki eða spjaldliðum.
Bólgan getur valdið stirðleika og minni hreyfigetu í hrygg.
Sumir fá einnig liðbólgur í fótum eða höndum og bólgu í sinafestum.
Sjúkdómurinn kemur oftast fram hjá ungu fólki, aðeins oftar hjá körlum.
Helstu einkenni
Verkir og stirðleiki í mjóbaki, sérstaklega á morgnana eða eftir kyrrsetu.
Þreyta og almennur stífleiki.
Liðverkir í útlimum geta einnig komið fram.
Greining
Læknir skoðar sjúkrasögu og framkvæmir líkamsskoðun.
Myndrannsóknir (röntgen eða MRI) og blóðpróf geta hjálpað við greiningu.
Sumir bera HLA-B27 genið, sem tengist sjúkdómnum.
Meðferð
Sjúkraþjálfun og regluleg hreyfing eru lykilatriði.
Bólgueyðandi lyf (NSAID) draga úr verkjum og bólgu.
Sterasprautur geta hjálpað við staðbundna bólgu.
Líftæknilyf eru áhrifarík ef hefðbundin lyf duga ekki.
Að lifa með hryggikt
Flestir lifa virku og eðlilegu lífi með réttri meðferð.
Regluleg hreyfing bætir líðan og viðheldur liðleika.
Mikilvægt er að forðast reykingar.
Stuðningshópar og fræðsla geta hjálpað við að takast á við sjúkdóminn til lengri tíma.
Hvað er psoriasisgigt?
Psoriasisgigt (PsA) er langvinnur sjálfsofnæmissjúkdómur sem veldur bólgu í liðum.
Gigtin kemur fram hjá fólki sem einnig er með psoriasis, húðsjúkdóm sem veldur rauðum, hreisturkenndum útbrotum.
PsA getur haft áhrif á:
Stóra liði (t.d. hné og axlir)
Smáliði í fingrum og tám
Hrygg og mjóbak
Einkennin byrja oft á aldrinum 30–50 ára.
Karlar og konur eru í jafnmikilli áhættu.
Ef sjúkdómurinn er ekki meðhöndlaður getur bólgan valdið liðskemmdum til lengri tíma.
Helstu einkenni
Liðverkir, stirðleiki og bólga – í einum eða fleiri liðum.
Pulsufingur eða pulsutær (dactylitis).
Breytingar á nöglum, t.d. dældir eða þykknun.
Verkir í sinum og festum (enthesitis).
Bakverkir eða stirðleiki í baki.
Sumir fá bólgur í augum (uveitis) eða bólgu í þörmum.
Greining
Byggir á líkamsskoðun og einkennum sjúklings.
Læknir skoðar liði, neglur og húð með tilliti til psoriasis.
Myndrannsóknir (röntgen, ómun eða segulómun) geta sýnt bólgu eða liðskemmdir.
Blóðpróf eru notuð til að útiloka aðra gigtarsjúkdóma.
Meðferð
Markmiðið er að draga úr verkjum og bólgu og forðast varanlegar liðskemmdir.
Væg einkenni: bólgueyðandi lyf (NSAID) eins og íbúprófen eða naproxen.
Sterasprautur: geta veitt skjótan verkjastillandi og bólguminnkandi árangur.
Sjúkdómstemprandi lyf (DMARD) eins og methotrexate, sulfasalazine eða leflunomide við þrálátum einkennum.
Líftæknilyf eða markviss DMARD-lyf ef hefðbundin lyf duga ekki.
Gigtarlæknir aðlagar meðferðina að þínum þörfum.
Að lifa með psoriasisgigt
Reglulegt eftirlit hjá gigtarlækni er mikilvægt til að halda sjúkdómnum niðri.
Regluleg hreyfing – t.d. ganga, hjólreiðar eða jóga – styrkir liði og bætir hjartaheilsu.
Fylgstu með heilsu: blóðþrýstingi, þyngd, blóðsykri og kólesteróli hjá heimilislækni.
Ef þú ert einnig með psoriasis, getur húðlæknir ráðlagt viðbótarmeðferð.
Fyrir frekari upplýsingar: Gigtarfélag Íslands býður upp á fræðslu og stuðning.
Hvað er lupus?
Lupus er sjálfsofnæmissjúkdómur, sem þýðir að ónæmiskerfið ræðst á eigin vefi líkamans í stað þess að verja hann.
Sjúkdómurinn getur haft áhrif á mörg líffærakerfi í líkamanum, t.d. liði, húð, nýru, hjarta og lungu.
Hjá mörgum birtast einkennin fyrst í húð og liðum.
Helstu einkenni
Liðverkir og liðbólgur – oft í fingrum, úlnliðum eða hnjám.
Þreyta og almenn vanlíðan – algengt einkenni sem getur verið þrálátt.
Hiti án sýkingar.
Húðútbrot, sérstaklega í andliti (t.d. fiðrildalaga útbrot á nefi og kinnum).
Ljósnæmi – húðin bregst illa við sól.
Stundum koma fram bólgur í nýrum eða öðrum líffærum þegar sjúkdómurinn er virkur.
Um sjúkdóminn
Einkenni og alvarleiki eru mjög mismunandi milli einstaklinga.
Sumir hafa væg einkenni, aðrir þurfa stöðuga læknis- og lyfjameðferð.
Reglulegt eftirlit og samvinna við lækni eru mikilvæg til að halda sjúkdómnum í skefjum.
Að lifa með lupus
Með réttri meðferð geta flestir lifað virku og innihaldsríku lífi.
Mikilvægt er að:
Fylgja meðferðaráætlun læknis.
Forðast mikla sól og nota sólarvörn daglega.
Hvíla sig reglulega og hlusta á líkamann.
Leita aðstoðar ef ný einkenni koma fram.
Stuðningur og fræðsla geta hjálpað til við að takast á við langvinnan sjúkdóm.
Nánari upplýsingar
Sjá einnig: The Lupus Foundation of America
– býður upp á fræðslu og stuðning fyrir fólk með lupus og aðstandendur.
Hvað er æðabólga?
Æðabólga er bólgusjúkdómur þar sem bólga myndast í æðum líkamans.
Bólgan getur valdið skemmdum á æðunum sjálfum og haft áhrif á líffæri sem æðarnar næra, t.d. húð, nýru eða meltingarkerfi.
Það eru til margar mismunandi tegundir æðabólgu, allt frá vægum til alvarlegri formum.
Helstu einkenni
Almenn einkenni sem geta komið fram hjá flestum:
Hiti
Þreyta
Höfuðverkur
Þyngdartap
Vöðva- eða liðverkir
Einkenni eftir staðsetningu bólgunnar:
Húð: útbrot, marblettir eða sár
Meltingarkerfi: kviðverkir, ógleði eða niðurgangur
Nýru: breyting á þvagi, bólga eða verkir í síðu
Taugar: dofi eða veikleiki í útlimum
Um sjúkdóminn
Einkenni og alvarleiki eru mismunandi eftir einstaklingum og tegund æðabólgu.
Sumir hafa væg einkenni, aðrir þurfa lyfjameðferð og reglulegt eftirlit.
Meðferð beinist að því að draga úr bólgu og koma í veg fyrir skemmdir á æðum og líffærum.
Að lifa með æðabólgu
Með réttri greiningu og meðferð geta flestir lifað virku og innihaldsríku lífi.
Mikilvægt er að:
Fylgja meðferðaráætlun læknis og mæta reglulega í eftirlit.
Leita læknis ef ný einkenni koma fram eða líðan versnar.
Hugsa vel um almenna heilsu – nægur svefn, góð næring og hreyfing skipta máli.
Hvað er GCA?
Risafrumuæðabólga (GCA) er bólgusjúkdómur sem hefur áhrif á slagæðar í höfði og hársverði, sérstaklega gagnaugaslagæðar.
GCA tengist oft sjúkdómnum fjölvöðvagigt (PMR).
Um 5–15% sjúklinga með PMR fá einnig GCA.
Um helmingur þeirra sem greinast með GCA hafa líka einkenni PMR.
GCA kemur aðeins fram hjá fullorðnum, yfirleitt yfir 50 ára, og er algengari hjá konum.
Helstu einkenni
Nýr eða óvenjulegur höfuðverkur, oft í gagnaugum.
Þreyta, lystarleysi og þyngdartap.
Flensulík einkenni.
Verkir í kjálka við tyggingu.
Sjóntruflanir – eins og tvísýni eða skyndilegt sjónleysi.
👉 Ef þú ert með PMR og færð þessi einkenni, hafðu strax samband við lækni.
Greining
Engin ein blóðprufa staðfestir GCA, en læknar nota:
Sökk (ESR) og CRP, sem sýna bólgu.
Ómskoðun á gagnaugaæðum.
Vefjasýni úr gagnaugaæð til að staðfesta greiningu.
Meðferð
Meðferð hefst strax til að koma í veg fyrir sjónmissi.
Fyrst er oft gefið prednisolon (sterar), 40–60 mg á dag.
Einkenni batna venjulega fljótt.
Skammturinn er síðan minnkaður smám saman yfir nokkra mánuði.
Flestir hætta meðferð innan 1–2 ára.
Tocilizumab (sprauta undir húð) getur hjálpað til að minnka þörf á sterum.
Að lifa með GCA
Sterameðferð getur haft aukaverkanir, sérstaklega í byrjun:
Beinþynning
Þyngdaraukning og svefntruflanir
Marblettir og ský á augasteini
Læknirinn getur mælt með beinþéttnimælingu, D-vítamíni, kalki eða lyfjum til að styrkja beinin.
Flestar aukaverkanir eru tímabundnar og meðhöndlanlegar