Saga friðunar

Tunguheiði er vestan Hvítár ofan Gullfoss. Formlegt upphaf friðunar og uppgræðslu heiðarinnar má telja 8. júní 1997. Þann dag var undirritaður samningur milli Landgræðslu ríkisins, Landgræðslufélags Biskupstungna Bláskógabyggðar, sem eiganda Hólalands, og Bræðratungukirkju um að taka Tunguheiði til uppgræðslu. Landgræðslan girti svæðið árið 1997 með ellefu kílómetra langri rafmagnsgirðingu. Þar með voru friðaðir um 2. 500 hektarar lands og hafði Landgræðslan upp frá því umsjón með viðhaldi girðingarinnar, ýmist með eigin starfsfólki eða verktökum sem ráðnir voru til verksins.

Samkvæmt samningnum var stefnt að því að ljúka stærstum hluta uppgræðsluaðgerða árið 2000. Einnig var stefnt að því að opna norðurhluta svæðisins fyrir beit sauðfjár árið 2001 og samhliða því myndi Landgræðslan koma upp milligirðingu þvert yfir svæðið. Uppgræðsla svæðisins gekk aftur á móti mun hægar en vonir höfðu staðið til í upphafi. Því var gerður viðaukasamningur 7. maí 2001 um að fresta ákvæði um að svæðið yrði opnað fyrir beit. Jafnframt skyldi þeim fjármunum sem Landgræðslan hefði ella nýtt í fyrirhugaða þvergirðingu varið í áframhaldandi uppgræðslu milli norðurhliðar landgræðslugirðingar og Sandár. Enn fremur var ákveðið að gerð skyldi úttekt á samningssvæðinu árið 2005 og niðurstaða þeirrar úttektar nýtt til að ákveða um framhald uppgræðsluaðgerða á svæðinu. Sambærilegir viðaukasamningar voru gerðir 2005 og 2016. Tunguheiði var svo afhent eigendum sínum að nýju með minnisblaði dagsettu 1. apríl 2025.

Saga framkvæmda

Dreifing lífræns- og tilbúins áburðar og fræs

Þegar var hafist handa við uppgræðslu Tunguheiðar sumarið 1997. Tilbúnum áburði og grasfræi var þá dreift yfir stór svæði. Félagar í Landgræðslufélagi Biskupstungna útbjuggu slóðadraga sem dreginn var á eftir dráttarvél eða bíl þegar áburði og fræi hafði verið dreift í því augnamiði að skapa betri vaxtarskilyrði fyrir fræið. Í upphafi sáu félagar í Landgræðslufélagi Biskupstunga um áburðardreifinguna en hin síðar ár hefur Landgræðslan, nú Land og skógur, séð um það að mestu. Tilbúnum áburði hefur verið dreift öll árin frá 1997 til og með 2024 og er heildarmagn tilbúins áburðar sem dreift hefur verið rúm 505 tonn, þar sem dreift var alls á 620 ha lands. Að meðaltali var farið fjórum sinnum yfir hvern hektara miðað við 200 kíló á hektara. Kjötmjöli var svo dreift árin 2014-2016 á völdum stöðum, samtals rúm 103 tonn á um 66 hektara.

Gróðursett lúpína

Á upphafsárum framkvæmda var gróðursettur umtalsverður fjöldi af lúpínuplöntum sem Landgræðslan hafði ræktað í Gunnarsholti. Girðingarflokkur Landgræðslunnar gróðursetti stærstan hluta af þessum plöntum undir stjórn Magnúsar á Kjóastöðum en einnig komu hópar úr Gunnarsholti og frá Landsvirkjun. Heildarfjöldi gróðursettra lúpínuplantna var um 160 þúsund og var gróðursett í um 282 hektara.

Sáning lúpínu

Lúpínu var sáð fyrsta árið í valin svæði sem voru síður aðgengileg fyrir dráttarvél með áburðardreifara. Með sáningunni var leitast við að fara utan í rofabörð á svæðinu til að stöðva rof í þeim. Lúpínusáning hefur verið framkvæmd tíu sinnum á árabilinu 1997-2024. Annars vegar var lögð áhersla á að sá lúpínu í gamlar grassáningar með það að markmiði að geta minnkað áburðargjöf þar. Hluti af þessum sáningum misfórst. Hins vegar var áhersla lögð á að koma lúpínu á svæði þar sem ekki hafði verið unnið að uppgræðslu og ekki heldur útlit fyrir að af slíku yrði vegna þess hve erfið svæðin voru yfirferðar. Markmiðið með síðari áherslunni var að koma lúpínu sem víðast á svæðið svo hún gæti breitt sig út sem mest. Sáð hefur verið um einu tonni af lúpínu og nær sú sáning yfir 274 hektara samkvæmt gögnum Lands og skógar.

Kortlagning

Aðgerðasvæði áranna 1997-2000 voru kortlögð árið 2000. Árið 2005 var svo megnið af svæðinu kortlagt. Árið 2015 og 2024 var allt svæðið innan girðingar kortlagt. Í kortlagningum áranna 2005, 2015 og 2024 var meðal annars lagt mat á gróðurþekju, jarðvegsrof, magn sands á yfirborði og hvernig landið væri yfirferðar fyrir tæki. Niðurstöður þessara kortlagninga voru svo notaðar til að meta hvar væri þörf á frekari og áframhaldandi aðgerðum á svæðinu.

Kort 1 sýnir hvernig gróðurþekjan þróaðist á Tunguheiði frá 2015 til 2024.

Eins sýnir kort 2 hvernig uppblásturssvæði minnkuðu á sama árabili, 2015 til 2024.

Titilmyndin með þessari frétt var tekin þegar Tunguheiði var afhent landeigendum 1. apríl 2025. Þar eru frá vinstri: Helgi Kjartansson, oddviti Bláskógabygðar, og Garðar Þorfinnsson, héraðsfulltrúi hjá Landi og skógi ásamt fulltrúum annarra landeigenda sem voru þau Guðrún S. Magnúsdóttir, Agnes Geirdal, Egill Jónasson og Eiríkur Jónsson. Ljósmynd: Elsa Fjóla Þráinsdóttir/Bláskógabyggð

Minnisblað: Tunguheiði - saga landgræðslu 1997-2024