Eitt af markmiðum stöðu- og framvinduprófanna er að kanna að hvaða marki hæfniviðmiðum aðalnámskrár hefur verið náð og hver þróun lesskilnings nemenda hefur verið. Hæfniviðmið aðalnámskrár stýra því inntaki prófsins eða því sem er prófað. Við síðustu endurskoðun hennar (MRN 2024) voru gerðar töluverðar breytingar á íslenskuhlutanum. Meðal annars var lestur og lesskilningur aðskilinn frá bókmenntum og er nú sjálfstæður kafli eða hluti af námi nemenda. Þessi breyting endurspeglar breytt sjónarmið og dregur lesskilning fram sem eina af undirstöðum 21. aldar færni. Hann samanstendur af nokkrum meginþáttum læsis: Lesfimi, lestraraðferðir, orðaforði, lesskilningur og lestrarmenning og lýsir þar með hæfninni sem fólgin er í læsi með nákvæmari hætti en áður. Er það til mikilla bóta að fá skýrari og meira lýsandi hæfniviðmið sem eru til þess fallin að veita skólum betri leiðsögn varðandi inntak og áherslur í lestrarkennslu og gera þeim kleift að fylgjast betur með stöðu og framvindu lestrarnáms nemenda sinna.

Við gerð staðlaðs námsmats þarf að gæta þess að niðurstöður endurspegli vel þá hæfni sem prófinu er ætlað að mæla og að inntak prófsins sé í samræmi við það sem besta þekking segir til um. Grunnurinn að stöðu- og framvinduprófi í lesskilningi eru hæfniviðmið aðalnámskrár sem lúta að lestri og lesskilningi. Aðalnámskrá setur almenn viðmið um nám og skólastarf og er umfram allt stefnumótun fyrir nám nemenda. Útlistun hennar á einstökum námsgreinum er því of almennt orðuð til að hún gagnist með fullnægjandi hætti til stuðnings við gerð kennsluáætlana, námsefnis og við námsmat. Því þarf ávallt að leita fanga í fræðilegum grunni námsgreina til að útfæra námsmat, líkt og gerist með námsgögn og kennslu. 

Þar sem lesskilningur er flókið fyrirbæri og margir þættir sem mynda undirstöður hans, getur verið gott að notast við líkan eða líkön sem endurspegla þessa fjölmörgu þætti. Líkön eru tilraun til að ná utan um fyrirbæri og skýra t.d. orsakasamhengi milli einstakra þátta innan líkansins.

Við gerð stöðu- og framvinduprófsins í lesskilningi var stuðst við nokkur líkön um lestur og lestrarnám. Einkum var stuðst við líkan Tunmers og Hoovers (2019) sem er sérstaklega aðgengilegt vegna þess að þar er lögð áhersla á sjónarhorn kennarans. Það byggir líka á einfalda lestrarlíkaninu eftir Hoover og Gough (1990) sem margir kennarar þekkja úr námi sínu og starfi. Hjá höfundum líkansins kemur það margoft fram í skrifum þeirra að líkaninu sé ætlað að styðja við gagnrýna hugsun um lestur og lestrarkennslu, matsviðmið, mat, námskrárgerð og kennslu. Því er jafnframt ætlað að hjálpa kennurum að öðlast samhengi og skilning á hugrænum kröfum og lestri og lestrarnámi sem gagnast þeim við val á verkefnum til lestrarkennslu.

Líkan Tunmers og Hoovers: Hugrænar undirstöður lesskilnings.

Líkanið skiptist í tvo meginþætti, málskilning og sjónrænan orðaforða. Málskilningurinn nær m.a. yfir öll orð sem einstaklingur hefur skilning á en sjónræni orðaforðinn nær yfir öll orð sem hann getur lesið af nákvæmni og án umhugsunar. Góður sjónrænn orðaforði er ein meginforsenda lesfiminnar. Tengsl lesskilnings og góðrar lesfimi eru því náin. 

Einn styrkleiki líkansins, líkt og eldri útgáfu þess í einfalda lestrarlíkaninu, er að það getur gefið vísbendingar um viðbrögð við lestrarvanda af ólíkum toga. Sé líkanið skoðað út frá mögulegum lestrarvanda, þá þarf að hafa það í huga að grunnfærni, t.d. eins og skortur á bókstafsþekkingu, er forsenda æðri færni eins og þeirrar að geta beitt hljóðaaðferðinni við lestur. Að sama skapi getur skortur á orðaforða og bakgrunnsþekkingu komið niður á málskilningi og þar með lesskilningi. Grunnfærni er alltaf forsenda æðri færni og ef hún er ekki til staðar eru undirstöður lestrar og lesskilnings ekki traustar. Þættirnir eru þó ekki alltaf háðir hver öðrum og oft mikilvægt að vinna með fleiri en einn undirstöðuþátt á sama tíma; t.d. bókstafsþekkingu og orðskilning ef þörf krefur.

Hluti af undirbúningsvinnu fyrir stöðu- og framvinduprófið í lesskilningi var að útbúa matsramma fyrir lesskilning en þar er gerð grein fyrir helstu undirþáttum sem að jafnaði eru metnir á stöðluðum lesskilningsprófum. Eitt af markmiðunum við gerð rammans var að lýsa stígandinni innan hvers undirþáttar svo það lægi fyrir hvaða kröfur mætti gera til nemenda á hverju aldursstigi fyrir sig með þróun færninnar í huga.

Matsramminn fyrir lesskilning er settur fram í fimm þrepum út frá þroska og viðfangsefnum nemenda í lestrarnámi en sérstök áhersla var lögð á að útfæra í bili ítarlegan ramma fyrir 4.-10. bekk (þrep 3-5) þar sem stöðu- og framvinduprófið snýr að þeim.

Þrep matsramma fyrir lesskilning.

Við gerð matsrammans var rýnt í alþjóðlegt, samræmt mat á lesskilningi fyrir nemendur á öllum aldri en einnig samræmt mat einstakra þjóða. Eins og gera má ráð fyrir er töluverður samhljómur þar á milli og niðurstaðan því nokkuð hefðbundin og í samræmi við eldra flokkunarkerfi sem notað var við gerð samræmdra könnunarprófa á sínum tíma. Samkvæmt matsrammanum eru undirþættir lesskilnings fjórir og má sjá lýsingu á hverjum flokki fyrir sig hér:

Bókstaflegur skilningur (B): Getan til að skilja og finna efnisatriði sem koma orðrétt fram í texta og/eða myndefni (t.d. svör við hver, hvar, hvenær, hvernig og hvað spurningum).

Ályktunarhæfni (Á): Getan til að lesa á milli lína og draga ályktanir varðandi atriði sem ekki er sagt frá berum orðum í texta (t.d. svör við hvernig, hvers vegna og hvað ef spurningum, með notkun bakgrunnsþekkingar og vísbendinga innan og utan texta, með gerð forspár og með því að koma auga á aðalatriði í texta og draga efni hans saman).

Djúpur lesskilningur (D): Getan til að greina, nýta sér, leggja mat á, túlka og samþætta upplýsingar í texta (t.d. með því að nýta sér þekkingu á einkennum textategunda, að greina afstöðu höfundar og með mati/gagnrýni, túlkun og samþættingu á efnisatriðum innan eða milli texta).

Orða- og hugtakaskilningur (O): Orð og hugtök sem nemandinn hefur á færi sínu og gera honum kleift að skilja og nýta sér fjölbreytta texta í ræðu og riti.

Hér er stuttur texti úr lestrarbókinni Heimur í hendi – Geimurinn (Snævarr Guðmundsson, 2018) og dæmi um spurningu úr hverjum flokki fyrir sig. Textinn er fræðitexti ætlaður nemendum á mið- og unglingastigi.

Að mörgu er að hyggja við val á próftextum. Huga þarf að því að viðfangsefni sé áhugavert með tilliti til aldurs og áhugasviðs flestra nemenda, og að þyngd prófsins sé í samræmi við almenna lestrarfærni nemenda á tilteknum aldri. Gera þarf ráð fyrir að textarnir geri ekki kröfu um bakgrunnsþekkingu sem er e.t.v. ekki á færi allra vegna ólíks menningarbakgrunns en einnig að bakgrunnsþekkingin á viðfangsefninu sé svo mikil að ekki reynist þörf á að lesa hluta eða allan textann. Einnig þarf að velja texta sem tilheyra fjölbreyttum textategundum (bókmennta-, upplýsinga- og rökfærslutextar) þar sem framsetning efnis er ólík innan tegundanna, tilgangur með ritun þeirra margs konar og hugrænar kröfur mismunandi.

Textar sem valdir eru fyrir lesskilningspróf þurfa að vera nokkuð efnismiklir svo hægt sé að útbúa góð prófatriði. Þess vegna henta stuttir textar oft ekki en við gerð stöðu- og framvinduprófsins voru viðmið sambærilegra, erlendra og alþjóðlegra prófa höfð til hliðsjónar. Eðli málsins samkvæmt eru próftextar fyrir yngri nemendur að jafnaði nokkuð styttri en fyrir þá eldri.

Allir próftextar eru forprófaðir til að kanna gæði prófatriða og eins hvort þau séu of þung eða of létt fyrir hvern aldur. Ef í ljós kom við forprófun að prófatriði uppfyllti ekki ákveðin skilyrði var það ýmist endurskoðað og forprófað aftur, eða því hent út.

Fjöldi próftexta í stöðu- og framvinduprófi fyrir 4. og 5. bekk eru tveir en í öðrum árgöngum þrír en hlutfall upplýsinga- og rökfærslutexta hækkar eftir því sem nemendur verða eldri.