Eitt af markmiðum stöðu- og framvinduprófanna er að kanna að hvaða marki hæfniviðmiðum aðalnámskrár hefur verið náð og hver þróun lesskilnings nemenda hefur verið. Hæfniviðmið aðalnámskrár stýra því inntaki prófsins eða því sem er prófað. Við síðustu endurskoðun hennar (MRN 2024) voru gerðar töluverðar breytingar á íslenskuhlutanum. Meðal annars var lestur og lesskilningur aðskilinn frá bókmenntum og er nú sjálfstæður kafli eða hluti af námi nemenda. Þessi breyting endurspeglar breytt sjónarmið og dregur lesskilning fram sem eina af undirstöðum 21. aldar færni. Hann samanstendur af nokkrum meginþáttum læsis: Lesfimi, lestraraðferðir, orðaforði, lesskilningur og lestrarmenning og lýsir þar með hæfninni sem fólgin er í læsi með nákvæmari hætti en áður. Er það til mikilla bóta að fá skýrari og meira lýsandi hæfniviðmið sem eru til þess fallin að veita skólum betri leiðsögn varðandi inntak og áherslur í lestrarkennslu og gera þeim kleift að fylgjast betur með stöðu og framvindu lestrarnáms nemenda sinna.

Hluti af undirbúningsvinnu fyrir stöðu- og framvinduprófið í lesskilningi var að útbúa matsramma fyrir lesskilning en þar er gerð grein fyrir helstu undirþáttum sem að jafnaði eru metnir á stöðluðum lesskilningsprófum. Eitt af markmiðunum við gerð rammans var að lýsa stígandinni innan hvers undirþáttar svo það lægi fyrir hvaða kröfur mætti gera til nemenda á hverju aldursstigi fyrir sig með þróun færninnar í huga.

Matsramminn fyrir lesskilning er settur fram í fimm þrepum út frá þroska og viðfangsefnum nemenda í lestrarnámi en sérstök áhersla var lögð á að útfæra í bili ítarlegan ramma fyrir 4.-10. bekk (þrep 3-5) þar sem stöðu- og framvinduprófið snýr að þeim.

Þrep matsramma fyrir lesskilning.

Við gerð matsrammans var rýnt í alþjóðlegt, samræmt mat á lesskilningi fyrir nemendur á öllum aldri en einnig samræmt mat einstakra þjóða. Eins og gera má ráð fyrir er töluverður samhljómur þar á milli og niðurstaðan því nokkuð hefðbundin og í samræmi við eldra flokkunarkerfi sem notað var við gerð samræmdra könnunarprófa á sínum tíma. Samkvæmt matsrammanum eru undirþættir lesskilnings fjórir og má sjá lýsingu á hverjum flokki fyrir sig hér:

Bókstaflegur skilningur (B): Getan til að skilja og finna efnisatriði sem koma orðrétt fram í texta og/eða myndefni (t.d. svör við hver, hvar, hvenær, hvernig og hvað spurningum).

Ályktunarhæfni (Á): Getan til að lesa á milli lína og draga ályktanir varðandi atriði sem ekki er sagt frá berum orðum í texta (t.d. svör við hvernig, hvers vegna og hvað ef spurningum, með notkun bakgrunnsþekkingar og vísbendinga innan og utan texta, með gerð forspár og með því að koma auga á aðalatriði í texta og draga efni hans saman).

Djúpur lesskilningur (D): Getan til að greina, nýta sér, leggja mat á, túlka og samþætta upplýsingar í texta (t.d. með því að nýta sér þekkingu á einkennum textategunda, að greina afstöðu höfundar og með mati/gagnrýni, túlkun og samþættingu á efnisatriðum innan eða milli texta).

Orða- og hugtakaskilningur (O): Orð og hugtök sem nemandinn hefur á færi sínu og gera honum kleift að skilja og nýta sér fjölbreytta texta í ræðu og riti.

Hér er stuttur texti úr lestrarbókinni Heimur í hendi – Geimurinn (Snævarr Guðmundsson, 2018) og dæmi um spurningu úr hverjum flokki fyrir sig. Textinn er fræðitexti ætlaður nemendum á mið- og unglingastigi.

Gerð inntakstöflu er ávallt hluti af þróun matstækis. Eitt meginhlutverk hennar er að tryggja að prófið endurspegli atriði sem eru sanngjörn og dæmigerð fyrir þá hæfni eða kunnáttu sem því er ætlað að mæla. Gerð inntakstöflu styður jafnframt við réttmæti prófsins og tryggir jafnvægi á milli tegunda og þyngdar prófatriða. Inntakstaflan er því í raun uppskriftin af stöðu- og framvinduprófinu og lýsir hún vægi undirflokka í hverri prófútgáfu fyrir sig. Prófútgáfurnar eru sjö eða ein í hverjum árgangi í 4.-10. bekk. Inntakstaflan gerir það kleift að bera saman niðurstöður milli ára og þróun yfir lengri tíma.

Þegar inntakstaflan er skoðuð sést að hlutfall prófatriða í hverjum flokki er mismunandi. Þannig er hlutfall prófatriða sem reyna á bókstaflegan skilning hærra hjá yngri börnunum á meðan hlutfall prófatriða sem reyna á flóknari hæfni er hærra hjá þeim eldri. Er það í samræmi við aldur og þroska nemenda og kennsluna sem þeir eiga að hafa fengið í samræmi við aðalnámskrá.

Inntakstafla fyrir stöðu- og framvindupróf í lesskilningi.

Að mörgu er að hyggja við val á próftextum. Huga þarf að því að viðfangsefni sé áhugavert með tilliti til aldurs og áhugasviðs flestra nemenda, og að þyngd prófsins sé í samræmi við almenna lestrarfærni nemenda á tilteknum aldri. Gera þarf ráð fyrir að textarnir geri ekki kröfu um bakgrunnsþekkingu sem er e.t.v. ekki á færi allra vegna ólíks menningarbakgrunns en einnig að bakgrunnsþekkingin á viðfangsefninu sé svo mikil að ekki reynist þörf á að lesa hluta eða allan textann. Einnig þarf að velja texta sem tilheyra fjölbreyttum textategundum (bókmennta-, upplýsinga- og rökfærslutextar) þar sem framsetning efnis er ólík innan tegundanna, tilgangur með ritun þeirra margs konar og hugrænar kröfur mismunandi.

Textar sem valdir eru fyrir lesskilningspróf þurfa að vera nokkuð efnismiklir svo hægt sé að útbúa góð prófatriði. Þess vegna henta stuttir textar oft ekki en við gerð stöðu- og framvinduprófsins voru viðmið sambærilegra, erlendra og alþjóðlegra prófa höfð til hliðsjónar. Eðli málsins samkvæmt eru próftextar fyrir yngri nemendur að jafnaði nokkuð styttri en fyrir þá eldri.

Allir próftextar eru forprófaðir til að kanna gæði prófatriða og eins hvort þau séu of þung eða of létt fyrir hvern aldur. Ef í ljós kom við forprófun að prófatriði uppfyllti ekki ákveðin skilyrði var það ýmist endurskoðað og forprófað aftur, eða því hent út.

Fjöldi próftexta í stöðu- og framvinduprófi fyrir 4. og 5. bekk eru tveir en í öðrum árgöngum þrír en hlutfall upplýsinga- og rökfærslutexta hækkar eftir því sem nemendur verða eldri.